Παρέκβαση: Μου άρεσε το πρωτοσέλιδο άρθρο του «Ν.Κ.» της περασμένης Πέμπτης (25/6/09), που έφερε τον τίτλο «Εν ονόματι της παροικίας, αλλά . . . ερήμην της!». Το βρήκα αρκετά ενημερωτικό κι ενδιαφέρον. Μου δημιουργήθηκε όμως η εξής απορία: Είναι άραγε γνωστά τα ονόματα των μελών του Ελληνικού Συμβουλίου Αυστραλίας στον/στην αρθρογράφο; Αν είναι, πιστεύω πως θα ήταν καλό να γίνουν γνωστά και στην ευρύτερη ελληνική παροικία, εν ονόματι της οποίας (υποτίθεται ότι) δρα το εν λόγω Συμβούλιο. Αν η παροικία δεν γνωρίζει ποιοι είναι οι αντιπρόσωποί της, τότε μιλάμε για μια ομάδα κρυφών δημοπιθήκων, και όχι για πραγματικούς, δημοκρατικά εκλεγμένους, αντιπροσώπους. Τέλος παρέκβασης.  

 Δεν θα μπορούσαμε να κλείσουμε τούτη τη σειρά των άρθρων, αν δεν ρίχναμε μια ματιά και στις περί ψυχής αντιλήψεις του Πλάτωνα. Δυστυχώς ο Αθηναίος σοφός, εν αντιθέσει προς τον μαθητή του, τον μεγάλο Αριστοτέλη, δεν κάθισε να γράψει μια ξεχωριστή πραγματεία περί ψυχής. Έτσι, οι αντιλήψεις του για το θέμα αυτό είναι «ατάκτως ερριμμένες» εδώ κι εκεί στα διάφορα έργα του. Βέβαια, εμείς δεν θα οργώσουμε όλο το συγγραφικό του έργο για να βρούμε τι λέει και τι δεν λέει για την ψυχή: Ας σταθούμε στον ίδιο διάλογο, τον «Τίμαιο», με τον οποίο ξεκινήσαμε τη σειρά των άρθρων.

Βασικά, στον «Τίμαιο» ο Πλάτωνας μιλά για δύο είδη ψυχών: την ψυχή του Κόσμου και την ψυχή του ανθρώπου. Θ’ αρχίσουμε με την πρώτη και θα κλείσουμε με τη δεύτερη.

Η ΨΥΧΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Ποιος κατασκεύασε την ψυχή του Κόσμου και με τι υλικά; Σύμφωνα με τον Αθηναίο σοφό, ο κατασκευαστής δεν μπορεί να είναι κανένας άλλος από τον θεό δημιουργό. Όταν λοιπόν ήρθε η ώρα να κατασκευάσει ο θεός δημιουργός την ψυχή του Κόσμου, πήρε δύο ουσίες και τις ανακάτεψε. Η μία ουσία είναι αδιαίρετη και αμετάβλητη, η άλλη είναι διαιρετή και μεταβλητή. Η πρώτη δεν έχει ύλη και σώμα, η δεύτερη έχει και ύλη και σώμα. Από το μίξη των δύο αυτών ουσιών, ο θεός δημιουργός έβγαλε ένα τρίτο είδος ουσίας, η οποία περιέχει τις δύο προηγούμενες ουσίες. Δηλαδή, είναι σαν να παίρνουμε χώμα και νερό, τα ανακατεύουμε και φτιάχνουμε ένα τρίτο πράγμα – τον πηλό – που περιέχει τα δύο προηγούμενα στοιχεία: χώμα και νερό.

Ύστερα από την πρώτη αυτή μίξη, ο θεός δημιουργός πήρε τις τρεις ουσίες, τις ανακάτεψε πάλι, κι έβγαλε ένα τέταρτο είδος ουσίας. Με το τέταρτο αυτό είδος ουσίας κατασκεύασε την ψυχή του Κόσμου.

Όμως τι πράγμα είναι αυτή η ψυχή του Κόσμου; Απλά, πρόκειται για το πράγμα που κανονίζει όλες τις κινήσεις στο σύμπαν. Επίσης, η ψυχή του Κόσμου είναι ο ίδιος ο ουρανός, που είναι το πρώτο και πιο μεγάλο απ’ όλα τα ορατά αντικείμενα. Επειδή η ψυχή του Κόσμου ταυτίζεται με τον ουρανό, η ψυχή αυτή υποχρεωτικά επεκτείνεται και πέρα από το σώμα του Κόσμου. Τέλος, επειδή η ψυχή είναι η αιτία της ζωής, υποχρεωτικά προηγείται από το σώμα, στο οποίο δίνει ζωή. Επομένως, η ψυχή του Κόσμου υπήρχε πριν από τον υλικό κόσμο, πριν από τη γη και τ’ αστέρια.

Η ΨΥΧΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, όλα τα ζωντανά πράγματα, που κινούνται από μόνα τους, έχουν ψυχή. Ένα από αυτά τα αυτοκινούμενα πράγματα είναι και ο άνθρωπος. Εξετάζοντας την ψυχή του ανθρώπου, ο Αθηναίος σοφός εστιάζει την προσοχή του κυρίως πάνω στην παιδαγωγική και ηθική πλευρά του θέματος, παρά στην καθαρά ψυχολογική. Με άλλα λόγια, ο Πλάτωνας εδώ φορά το καπέλο του ηθικολόγου, όχι το καπέλο του ψυχολόγου.
Βασικά, ο φιλόσοφός μας διακρίνει τριών ειδών ψυχές. Το πρώτο είδος είναι η αθάνατη ψυχή. Την ψυχή αυτή την κατασκεύασε ο θεός δημιουργός, και μετά την παρέδωσε στους κατώτερους θεούς, οι οποίοι κατασκεύασαν τα σώματα των ζωντανών πραγμάτων. Η αθάνατη ψυχή του ανθρώπου ταυτίζεται με το νου και μοιάζει με την ψυχή του Κόσμου, δηλ. έχει σχήμα σφαιρικό. Κι επειδή η σφαιρική αυτή ψυχή (ο νους) βρίσκεται μέσα στον εγκέφαλο του ανθρώπου, γι’ αυτό το ανθρώπινο κρανίο είναι και αυτό σφαιρικό. Επιπλέον, επειδή η ψυχή του Κόσμου έλκει προς τα πάνω την αθάνατη ψυχή του ανθρώπου, ο άνθρωπος αναγκάστηκε να πάρει όρθια στάση.

Οι άλλες δύο ψυχές του ανθρώπου – η «θυμοειδής» (η ψυχή του καβγά και του πολέμου!) και η «επιθυμητική» (η ψυχή της επιθυμίας και της όρεξης για βαρβάτο φαγοπότι!), φτιάχτηκαν από κατώτερους θεούς και βρίσκονται κάτω από το λαιμό του ανθρώπου. Η θυμοειδής ψυχή βρίσκεται στο στήθος, πάνω από το διάφραγμα, ενώ η επιθυμητική ψυχή βρίσκεται στην περιοχή μεταξύ διαφράγματος και αφαλού. Η θυμοειδής ψυχή συγκοινωνεί με την αθάνατη ψυχή, δηλ. με το νου, διαμέσου του αυχένα, ενώ η επιθυμητική ψυχή είναι τελείως χωρισμένη από τις δύο άλλες ψυχές, εξαιτίας του διαφράγματος. Ωστόσο, έχει κάποια επικοινωνία με την θυμοειδή ψυχή διαμέσου του καθρέφτη που σχηματίζεται από τη γυαλιστερή επιφάνεια του συκωτιού!

Πιο κάτω από τον αφαλό ο Πλάτωνας δεν τοποθετεί καμιά άλλη ψυχική δύναμη, εκτός από τον έρωτα «του γεννάν», δηλ. τη δύναμη της γονιμοποίησης. Τον έρωτα δεν τον ελέγχει κανένα από τα τρία κομμάτια της ψυχής του ανθρώπου. Ο έρωτας «του γεννάν» είναι τελείως ανεξάρτητος και δεν υπακούει στα κελεύσματα του νου. Τέλος, από τις τρεις ψυχές του ανθρώπου – τη νοητική, τη θυμοειδή και την επιθυμητική – μόνο η νοητική είναι αθάνατη. Οι άλλες δύο ψυχές πεθαίνουν μαζί με το σώμα.

Κλείνοντας, πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι, όσο αστείες κι αν μας φαίνονται οι περί ψυχής αντιλήψεις του Πλάτωνα, δεν έπαψαν ωστόσο να ασκούν βαθιά επίδραση σε όλη την μετέπειτα φιλοσοφία, ακόμη και στον Χριστιανισμό, που θέλει την ανθρώπινη ψυχή να είναι αθάνατη.