Μετά τα εισαγωγικά κεφάλαια για την ιστορία της Σμύρνης, από την ερχόμενη εβδομάδα θα ασχοληθώ με την Μικρασιατική Εκστρατεία, που άρχισε με την αποστολή στρατεύματος στις 15 Μαΐου 1919 από τον Ελευθέριο Βενιζέλο για την κατάληψη της Σμύρνης, μέχρι την Μικρασιατική Καταστροφή, και την πυρπόληση της πόλης τον Σεπτέμβριο του 1922.

Για να γίνει κατανοητή η προσπάθεια του Βενιζέλου να πείσει τους Συμμάχους για την αποστολή ελληνικού στρατεύματος στην Μικρά Ασία, θα χρειασθεί να γίνει μια εισαγωγική αναφορά στην Μεγάλη Ιδέα, και πώς αυτή επηρέασε την εξωτερική πολιτική της Ελλάδας από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1920.

Ο όρος Μεγάλη Ιδέα αποδίδεται στον Ιωάννη Κωλέττη, ο οποίος σε αγόρευσή του το 1844 στις εργασίες της Α΄ Εθνοσυνέλευσης, αναφέρθηκε στους αυτόχθονες και ετερόχθονες Έλληνες – Έλληνες που ζούσαν στην επικράτεια του τότε ελληνικού κράτους, και Έλληνες της υπόλοιπης τουρκοκρατούμενης Ελλάδας, των ελληνικών νησιών, της Κωνσταντινούπολης και της Μικράς Ασίας.

Ο Ιωάννης Κωλέττης (1773 – 1847) ήταν Έλληνας αγωνιστής της Επανάστασης του 1821 και πολιτικός, ο οποίος επί σειρά ετών είχε υπηρετήσει ως Υπουργός και Πρωθυπουργός του νεοσύστατου τότε ελληνικού κράτους.

Στην αγόρευσή του κατά τη διάρκεια της Α΄ Εθνοσυνέλευσης τον Ιανουάριο του 1844 ο Κωλέττης, μεταξύ άλλων, είπε και τα ακόλουθα, σύμφωνα με τον Michael Llewellyn Smith:
«Το Βασίλειο της Ελλάδος δεν είναι η Ελλάς. Αποτελεί έν μέρος μόνον, το πλέον μικρόν και το πλέον πτωχό της Ελλάδος… Υπάρχουν δύο μεγάλα κέντρα του Ελληνισμού. Αι Αθήναι είναι η πρωτεύουσα του Βασιλείου. Η Κωνσταντινούπολις είναι η μεγάλη πρωτεύουσα, η Πόλις, το όνειρο και η ελπίς όλων των Ελλήνων».(1)
Στη αγόρευσή του ο Κωλέττης δεν χρησιμοποίησε τον όρο «Μεγάλη Ιδέα», αλλά παρεμφερείς εκφράσεις. Οπωσδήποτε, η ερμηνεία της αγόρευσής του έδωσε υπόσταση στην έννοια της Μεγάλης Ιδέας, που όλοι αναζητούσαν για να εκφράσουν τα οράματά τους για μια Μεγάλη Ελλάδα.
Η έννοια της Μεγάλης Ιδέας ήταν ουσιαστικά η επιδίωξη της εθνικής ένωσης του υπόδουλου Ελληνισμού και η ανάκτηση των χαμένων εδαφών, και υπήρξε το ισχυρότερο ιδεολόγημα στην Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, που προβλήθηκε κατά καιρούς από διάφορους πολιτικούς, και γιγάντωσε τα όνειρα του ελληνικού λαού.

Αξίζει εδώ να αναφέρω πως σε επίπεδο φραστικό, ο ποιητής Αλέξανδρος Σούτσος είχε προηγηθεί στη διατύπωση της Μεγάλης Ιδέας , στο θεατρικό έργο του με τίτλο «Ο πρωθυπουργός», το οποίο είχε εκδώσει το 1843, έναν χρόνο πριν από την ομιλία του Ιωάννη Κωλέττη. Ο όρος Μεγάλη Ιδέα συνάγεται από τους ακόλουθους στίχους:
«Κι αν εις το Γένος ήρχετο ιδέα τις μεγάλη
τα νεκρωμένα μέλη του εις κίνησιν να βάλη,
κι εζήτει την προγονικήν αυτού κληρονομίαν,
τις τολμητίας έμελλεν αντίστασιν να δείξη,
την πάνδημον εντός κι εκτός φωνήν  αυτού, να πνίξει;»
Η λαϊκή αποδοχή κατέστησε τον νεφελώδη αυτό όρο κύριο άξονα, και καθοδηγητική δύναμη της ελληνικής εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής, από το  δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα μέχρι το 1922.
Λέω «νεφελώδη» γιατί ποτέ δεν προσδιορίστηκαν ακριβώς οι στόχοι και οι τρόποι επίτευξής του, αν και σε γενικές γραμμές απέβλεπε στην απελευθέρωση όλων των Ελλήνων που βρίσκονταν υπό την τουρκική κυριαρχία, και την ενσωμάτωσή τους σε ένα έθνος-κράτος, χωρίς όμως να προσδιορίζει γεωγραφικά τις διαφιλονικούμενες περιοχές της τουρκικής κυριαρχίας.
Με άλλα λόγια, η Μεγάλη Ιδέα συνδεόταν άρρηκτα με μια άλλη έννοια, σχεδόν ταυτόσημη, την έννοια του αλυτρωτισμού, ο οποίος προβαλλόταν ως η εθνική επιταγή και η θρησκευτική υποχρέωση για το ελληνικό κράτος.

ΕΝΣΑΡΚΩΣΗ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ ΣΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ Ο ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ

Η εμφάνιση του Ελευθέριου Βενιζέλου στο πολιτικό προσκήνιο της Ελλάδας το 1910, οι ευνοϊκές διεθνείς συγκυρίες και οι επιτυχείς πολεμικές επιχειρήσεις, που έδωσαν στην Ελλάδα νέα εδάφη κατά τους  Βαλκανικούς Πολέμους, αναβίωσαν την Μεγάλη Ιδέα.

Για κοντά 80 χρόνια (1844-1922) η πολύσημη, και ενίοτε αντιφατική, Μεγάλη Ιδέα βρέθηκε στο επίκεντρο της πολιτικής, εσωτερικής και εξωτερικής.

Ο Michael Llewellyn Smith, στο βιβλίο του οποίου αναφέρθηκα πιο πάνω, διακρίνει τρεις μορφές της Μεγάλης Ιδέας, όπως διαπιστώνουμε από το ακόλουθο απόσπασμα:
«Έτσι, η Μεγάλη Ιδέα κατέληξε, στα μέσα του 19ου αιώνα, να περικλείει τρεις τουλάχιστον διαφορετικές τάσεις. Στην κυριολεκτική ερμηνεία της ήταν το ρομαντικό όνειρο της ανασύστασης της ελληνοβυζαντινής αυτοκρατορίας με κέντρο την Κωνσταντινούπολη.
Ευρύτερα ήταν η βαθιά φιλοδοξία να εξαπλωθεί η ελληνική πνευματική και οικονομική κυριαρχία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, προκαλώντας βαθμιαία ανατροπή από μέσα, με μια φυσική διαδικασία που δεν ήταν απαραίτητο να καταλήξει σε βίαιη σύγκρουση των δύο αντίπαλων εθνοτήτων, Ελλήνων και Τούρκων.
Τρίτον, η Μεγάλη Ιδέα θα μπορούσε να ερμηνευτεί μέσα στα πλαίσια του σύγχρονου εθνικού κράτους: προοδευτική λύτρωση των υπόδουλων ελληνικών περιοχών, με την ενσωμάτωσή τους στο ελληνικό κράτος, πράγμα που σήμαινε κατά μέτωπο σύγκρουση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Παρόλο που βρίσκουμε και τις τρεις επιμέρους ιδέες να επιβιώνουν στον 20ό αιώνα, η τρίτη ήταν εκείνη που επικράτησε». (2)
Σημειώνω πως την δεύτερη μορφή της Μεγάλης Ιδέας, δηλαδή την ελληνική πνευματική και οικονομική κυριαρχία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, την εκπροσωπούσε ο Ίων Δραγούμης, ενώ την τρίτη ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Αυτή η διαφορά έφερε αντιμέτωπες δύο από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της πρώτης εικοσαετίας του 20ού αιώνα, και είχε ως αποτέλεσμα τη δολοφονία του Δραγούμη από ανθρώπους προσκείμενους στον Βενιζέλο, χωρίς όμως τη γνώση και την έγκρισή του. 

Με τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913, μεγάλο επίτευγμα του Βενιζέλου, ο ελληνικός λαός πείσθηκε πως μακροχρόνια η Μεγάλη Ιδέα θα επιτύγχανε, όχι μόνο την απελευθέρωση των υπόδουλων ομογενών, αλλά και την επίτευξη ενός νέου κρατικού μορφώματος, αντίστοιχου σε γενικές γραμμές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Η απελευθέρωση της Βόρειας Ελλάδας στους Βαλκανικούς πολέμους, και τα πρώτα επιτεύγματα της Μικρασιατικής Εκστρατείας, όπως επικυρώθηκαν από τη Συνθήκη των Σεβρών τον Αύγουστο του 1920, φάνηκαν να επιβεβαιώνουν τη ρήση του Ελευθέριου Βενιζέλου – μάλλον κομπασμός ήταν – για μια Ελλάδα των δύο Ηπείρων και των πέντε θαλασσών.

Αν και μελετητής των αρχαίων Ελλήνων – είχε μεταφράσει τον Επιτάφιο του Περικλή – ,
ο Βενιζέλος φάνηκε ότι αγνοούσε την αντίληψη των αρχαίων τραγωδών για την ύβρι, την αλαζονική συμπεριφορά του ανθρώπου, που τελικά επέφερε την τιμωρία του. Μόνο που στην περίπτωση του Βενιζέλου την τιμωρία δεν την υπέστη ο ίδιος, αλλά ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης. Μιλάμε για την μεγαλύτερη τραγωδία που υπέστη το ελληνικό έθνος στην μακρόχρονη ιστορία του.

Αν η Συνθήκη των Σεβρών του 1920 χαρακτηρίζεται από πολλούς ιστορικούς ως το μεγαλύτερο επίτευγμα του Βενιζέλου, η Συνθήκη της Λωζάνης του 1923, η οποία ήταν η απόρροια της Συνθήκης των Σεβρών, υπήρξε η ταφόπετρα της Μεγάλης Ιδέας, και ο «Επιτάφιος» του Βενιζέλου.
Αποτελεί τραγική ειρωνεία ότι ο Βενιζέλος διαπραγματεύθηκε εκ μέρους της Ελλάδας και τις δύο παραπάνω συνθήκες, την πρώτη ως Πρωθυπουργός, και την δεύτερη ως εντεταλμένος της ελληνικής κυβέρνησης.

Στην διαπραγμάτευση της Συνθήκης των Σεβρών τον είχε παρασύρει ο οίστρος της Μεγάλης Ιδέας, ιδιαίτερα μετά από τα επιτεύγματα των Βαλκανικών Πολέμων, αποτέλεσμα των οποίων ήταν ο διπλασιασμός, γεωγραφικός και πληθυσμιακός, της Ελλάδας.
Ευτυχώς για το ελληνικό έθνος, στην διαπραγμάτευση της Συνθήκη της Λωζάνης ο Βενιζέλος επέδειξε έναν ασυνήθιστο πραγματισμό, αφού ως αντιπρόσωπος της ηττημένης Ελλάδας κατόρθωσε να περιορίσει τις αρνητικές επιπτώσεις της Μικρασιατικής Καταστροφής. Σε εκείνη την κρίσιμη ώρα του Ελληνισμού, ο Βενιζέλος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον αλυτρωτισμό, με άλλα λόγια την Μεγάλη Ιδέα, και να αγωνιστεί όχι για την επέκταση των ελληνικών συνόρων, αλλά για τη διαφύλαξη της εδαφικής ακεραιότητας της Ελλάδας. Βέβαια δεν μπόρεσε να αποτρέψει τον ξεριζωμό ενάμισι εκατομμυρίου Ελλήνων από τις προαιώνιες πατρογονικές τους εστίες.

Αυτές τις αντιφατικές πλευρές της προσωπικότητας του Βενιζέλου θα διερευνήσω, μεταξύ άλλων, στις προσεχείς εβδομάδες από τη στήλη αυτή.
Αντιλαμβάνομαι πως αυτή η σειρά τραβάει σε μάκρος, αλλά πρόθεσή μου είναι να αξιοποιήσω τα πορίσματα των τελευταίων ερευνών για την Μικρασιατική Καταστροφή, μια περίοδο της νεότερης ιστορίας μας, η οποία είναι η πιο σημαντική μετά την Επανάσταση του 1821.

Σημειώσεις
1) Michael Llewellyn Smith «Το όραμα της Ιωνίας – Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία, 1919-1922», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2009, σελ. 36.
2) Όπως πιο πάνω, σελ. 37.
Πηγές
*Michael Llewellyn Smith, όπως πιο πάνω.
*Ένθετο της αθηναϊκής εφημερίδας Η Καθημερινή «Ελευθέριος Βενιζέλος – 60 χρόνια από το θάνατό του», 8/12/1996.
*Ένθετο της αθηναϊκής εφημερίδας Η Καθημερινή «Η Ελλάδα τον 20ό αιώνα, 1910-1920», 24/10/1999.
*Θέματα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας από τις πηγές, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 1992.