Την περασμένη Πέμπτη, 22 Μαρτίου, στο πλαίσιο των Σεμιναρίων Ελληνικής Ιστορίας και Ελληνικού Πολιτισμού που γίνονται υπό την αιγίδα της Ελληνικής Ορθόδοξης Κοινότητας Μελβούρνης και Βικτωρίας, μίλησα για το αρχαίο ελληνικό δράμα, και εστίασα την προσοχή μου στην τραγωδία του Σοφοκλή Αντιγόνη.
Από τις ερωτήσεις και τη συζήτηση που ακολούθησαν την ομιλία διαπίστωσα το ενδιαφέρον του ακροατηρίου για το συγκεκριμένο θέμα, αλλά και για το αρχαίο δράμα γενικότερα, καθώς και για τις ιστορικές και πολιτισμικές συνθήκες, στο πλαίσιο των οποίων διαμορφώθηκε, και τις οποίες σε μεγάλο βαθμό απηχούσε.
Σκέφτηκα λοιπόν πως από τη στήλη αυτή θα μπορούσα να αναφερθώ σε πτυχές της Αθηναϊκής δημοκρατίας κατά τη διάρκεια του 5ου π. Χ. αιώνα, ο οποίος πέρασε στην ιστορία ως ο Χρυσούς Αιώνας, και ο οποίος δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την άνθηση της τραγωδίας, του σατυρικού δράματος και της κωμωδίας.
Στη συνέχεια θα κάνω μια επισκόπηση του έργου των τριών μεγάλων τραγικών ποιητών της Αθήνας, – Αισχύλου, Σοφοκλή και Ευριπίδη – , και θα κλείσω τη σειρά αυτή με μια πιο διεξοδική ανάλυση της τραγωδίας Αντιγόνη, στην οποία ο Σοφοκλής θίγει πολλά θέματα που σχετίζονται με την αθηναϊκή δημοκρατία, όπως ο νόμος και η παρανομία, η δικαιοσύνη και η αδικία, ο ανθρώπινος και ο θείος νόμος, η θέση των γυναικών στην αθηναϊκή κοινωνία, καθώς και οι συνέπειες που προκύπτουν από την υπέρβαση του άγραπτου νόμου.
Η αθηναϊκή δημοκρατία διαμορφώθηκε κατά το τέλος του 6ου π.Χ. αιώνα, και έφτασε στο απόγειό της λίγο μετά τα μέσα του 5ου μ.Χ. αιώνα, με κύριο πρόσωπο τον Περικλή.
Το 1992 η διεθνής κοινότητα εόρτασε τα 2.500 χρόνια της δημοκρατίας, λαμβάνοντας ως αφετηρία αυτού του διαχρονικού ταξιδιού θεσμών και ιδεών τη συμβατική χρονολογία της μεταρρύθμισης του αθηναϊκού πολιτεύματος από τον Κλεισθένη το 508 π.Χ. Το μήνυμα του εορτασμού των 2.500 χρόνων στο τέλος του 20ού αιώνα υπήρξε η παγκόσμια αναγνώριση της δημοκρατίας ως του μοναδικού πολιτεύματος που διασφαλίζει την πολιτική νομιμότητα και εγγυάται τη συνύπαρξη των ανθρώπων σε πολιτισμένες κοινωνίες.
Το ότι η δημοκρατία ανάγεται στην Αθήνα του 5ου π.Χ. αιώνα, ο οποίος συν τοις άλλοις δημιούργησε έργα ύψιστης πνευματικής και καλλιτεχνικής αξίας, τα οποία αποτελούν το υπόβαθρο του Δυτικού πολιτισμού, αποτελεί ύψιστη αναγνώριση του ελληνικού πνεύματος.
Η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν η πιο σημαντική κατά την αρχαιότητα, και σήμερα αναγνωρίζεται ως η αρχαιότερη του κόσμου. Αποτελεί το πιο μελετημένο, και το πιο επίκαιρο, θα έλεγα, θέμα της κλασσικής ελληνικής ιστορίας. Επιπλέον, δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της αθηναϊκής δημοκρατίας διαμορφώθηκαν υπερχρονικές και καθολικές αξίες, στις οποίες έστρεψε την προσοχή της η Ευρώπη κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης (14ος – 16ος αιώνας).
Η αξία της αθηναϊκής δημοκρατίας επαυξάνεται και από το γεγονός ότι προέκυψε χωρίς αντίστοιχο πρότυπο και χωρίς προηγούμενη θεωρητική επεξεργασία, και έφτασε στο απόγειό της μέσα σε λίγες δεκαετίες, ενώ στη σημερινή της μορφή έφτασε μετά από διεργασίες που διήρκησαν πάνω από δύο εκατονταετίες.
Θα πρέπει εκ προοιμίου να αναφερθώ στις επιφυλάξεις κάποιων πολιτικών επιστημόνων για το αν το πολίτευμα της Αθήνας κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα ήταν πραγματική δημοκρατία, αφού η οικονομία της στηριζόταν στους δούλους, και οι γυναίκες και οι μέτοικοι (κάτοικοι της Αθήνας που δεν ήταν Αθηναίοι) δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα.
Θα έλεγα πως το λάθος που κάνουν οι πολιτικοί αυτοί επιστήμονες για την αθηναϊκή δημοκρατία είναι ότι την επικρίνουν με γνώμονα τα δεδομένα της εποχής μας. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η μεγαλύτερη σύγχρονη δημοκρατία, στηρίχθηκε στο θεσμό της δουλείας για πολλά χρόνια. Όσο για τις γυναίκες, μόνο τις τελευταίες δεκαετίες πήραν το δικαίωμα της ψήφου.
Από την πλευρά τους, οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα με το δίκαιό τους δεν θα αναγνώριζαν τα σύγχρονά μας πολιτικά καθεστώτα ως δημοκρατικά, αφού ο λαός δεν κυβερνά άμεσα, αλλά αντιπροσωπεύεται από άτομα που στην πλειονότητά τους δεν τα γνωρίζει προσωπικά.
Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι Αθηναίοι δεν εξέλεγαν τους αντιπροσώπους τους, οι οποίοι θα αποφάσιζαν στο όνομά τους, χωρίς καν να τους γνωρίζουν, αλλά οι ίδιοι συμμετείχαν στη λήψη αποφάσεων νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής φύσης. Με άλλα λόγια, ήταν αυτοκυβερνώμενοι.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
Η άμεση αθηναϊκή δημοκρατία έδωσε σε όλους τους Αθηναίους πολίτες ίσα δικαιώματα, τα οποία κάλυπταν τους ακόλουθους τρεις χώρους: την ισοπολιτεία, την ισονομία και την ισηγορία.
Η πρώτη έννοια ταυτίζόταν με το δικαίωμα ισότητας στον πολιτικό λόγο, με την ελευθερία του λόγου, αλλά και γενικότερα της ελευθερίας.
Η ισοπολιτεία εξασφάλιζε την νομική ισότητα όλων των πολιτών απέναντι στο κράτος.
Με την ισηγορία εξασφαλιζόταν η ελευθερία του λόγου.
Ο οστρακισμός θα έλεγα πως ήταν το πιο ανακαινιστικό μέτρο της αθηναϊκής δημοκρατίας, το οποίο στόχευε στην αποτροπή τάσεων για την υπονόμευσή της από κάποια επίλεκτα μέλη της.
Με άλλα λόγια, ο οστρακισμός λειτουργούσε ως προληπτική και κατασταλτική εγγύηση για τη λειτουργία του αθηναϊκού πολιτεύματος
Ο θεσμός του οστρακισμού έδινε στην Εκκλησία του Δήμου τη δυνατότητα να εξορίζει επί ορισμένο χρονικό διάστημα πολίτες που είχαν αποκτήσει κάποια φήμη ή δύναμη στο δημόσιο βίο, αν είχαν την τάση να υπονομέυσουν το πολίτευμα και την ασφάλεια της πόλης.
Ο οστρακισμός λειτουργούσε ως εξής: οι Αθηναίοι πολίτες έγραφαν σε μικρά κεραμίδια (όστρακα) το όνομα εκείνου που επιθυμούσαν να απομακρύνουν από την πόλη. Η ψηφοφορία ήταν μυστική. Λόγω της σοβαρότητας του ζητήματος, για να ληφθεί απόφαση οστρακισμού, ήταν απαραίτητο να συγκεντρωθούν έξι χιλιάδες ψήφοι υπέρ ή κατ’ άλλην εκδοχή η απόλυτη πλειοψηφία από έξι, το ελάχιστον, χιλιάδες ψήφους.
Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η σχέση μεταξύ της αθηναϊκής δημοκρατίας και του ιδιάζοντος πολιτισμού της Αθήνας, όπως διαμορφώθηκε κατά τη διάρκεια του 5ου μ.Χ. αιώνα.
Το ερώτημα που προσπάθησαν να απαντήσουν πολλοί πολιτικοί επιστήμονες είναι αν το πολιτικό σύστημα δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την άνθηση του πολιτισμού, ή αν συμβαίνει το αντίστροφο, δηλαδή αν οι πολιτισμικές εξελίξεις συμβάλλουν σταδιακά στη διαμόρφωση των πολιτικών καθεστώτων.
Η προσωπική μου άποψη είναι ότι το πολίτευμα μιας χώρας δημιουργεί τις συνθήκες για την άνθηση των πολιτισμικών δραστηριοτήτων, όπως ακριβώς έγινε στην Αθήνα του 5ου π.Χ. αιώνα.
Θα κλείσω το σημερινό άρθρο με μέρος από τον Επιτάφιο του Περικλή, ο οποίος εκφωνήθηκε στις αρχές του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404), όταν οι Αθηναίοι έθαψαν τους πρώτους νεκρούς. Τον Επιτάφιο διέσωσε ο ιστορικός Θουκυδίδης στο έργο του «Θουκυδίδου Ιστορίαι»
Ο Επιτάφιος Λόγος του Περικλέους αποτελεί ένα μνημειώδες και αξιόλογο διαχρονικό έργο και ένα παγκόσμιο διδακτικό εργαλείο για νόμους, θεσμούς, αρχές και πολιτεύματα.
Δίνω απόσπασμα από τον Επιτάφιο:
“Το πολίτευμα που έχουμε σε τίποτε δεν αντιγράφει τα ξένα πολιτεύματα. Αντίθετα, είμαστε πολύ περισσότερο εμείς παράδειγμα για τους άλλους, παρά μιμητές τους.
Το πολίτευμά μας λέγεται Δημοκρατία, επειδή την εξουσία δεν την ασκούν λίγοι πολίτες, αλλά όλος ο λαός. Όλοι οι πολίτες είναι ίσοι μπροστά στο νόμο για τις ιδιωτικές τους διαφορές. Για τα δημόσια αξιώματα προτιμώνται εκείνοι που είναι ικανοί και τα αξίζουν και όχι εκείνοι που ανήκουν σε μια ορισμένη τάξη. Κανείς, αν τύχει και δεν έχει κοινωνική θέση ή αν είναι φτωχός, δεν εμποδίζεται γι’ αυτό να υπηρετήσει την πολιτεία, αν έχει κάτι άξιο να προσφέρει.
Στη δημόσια ζωή μας είμαστε ελεύθεροι, αλλά και στις καθημερινές μας σχέσεις δεν υποβλέπουμε ο ένας τον άλλο, δε θυμώνουμε με το γείτονά μας αν διασκεδάζει και δεν του δείχνουμε όψη πειραγμένου που, αν ίσως δεν τον βλάπτει, όμως τον στενοχωρεί. Αν, ωστόσο, η αυστηρότητα λείπει από την καθημερινή μας ζωή, στα δημόσια πράγματα, από εσωτερικό σεβασμό, δεν παρανομούμε.
Σεβόμαστε τους άρχοντες, πειθαρχούμε στους νόμους και, μάλιστα, σε όσους έχουν γίνει για να προστατεύουν τους αδυνάτους και όσους που, αν και άγραφοι, είναι ντροπή να τους παραβαίνει κανείς».
Επισύρω την προσοχή των αναγνωστών στην τελευταία παράγραφο, γιατί αυτή αποτελεί το κεντρικό θέμα της τραγωδίας Αντιγόνη του Σοφοκλή, για την οποία θα μιλήσω πιο εκτεταμένα από τη στήλη αυτή αργότερα.