Την περασμένη εβδομάδα έκανα μια σύντομη αναφορά στην εξέλιξη, και έδωσα κάποια κύρια χαρακτηριστικά της αθηναϊκής δημοκρατίας, επισημαίνοντας το γεγονός ότι ενώ τα σύγχρονα δημοκρατικά πολιτεύματα έλκουν τις ρίζες τους στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία, στερούνται το κύριο χαρακτηριστικό της, που ήταν η άμεση μέθεξη των πολιτών στα δημόσια ζητήματα. Οι αρχαίοι Αθηναίοι πολίτες συμμετείχαν άμεσα στην άσκηση της νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας, ενώ στις σύγχρονες κοινωνίες όλα γίνονται με εκλεγμένους αντιπροσώπους ή με δημόσιους υπαλλήλους.

Σήμερα θα αναφερθώ σε κάποιες πολιτισμικές εξελίξεις στην Αθήνα κατά τη διάρκεια του 5ου π.Χ. αιώνα, οι οποίες συνδέονταν άμεσα με το δημοκρατικό της πολίτευμα.
Οπωσδήποτε, δεν μπορεί να θεωρηθεί συγκυριακή η άνευ προηγουμένου καλλιέργεια των γραμμάτων και η δημιουργία των αξεπέραστων έργων αρχιτεκτονικής στην Αθήνα κατά τη διάρκεια του 5ου π.Χ. αιώνα. Και αυτό παρά το γεγονός ότι κατά το ένα τρίτο του 5ου αιώνα (431-404) η Αθήνα είχε εμπλακεί σε έναν καταστρεπτικό πόλεμο με την Σπάρτη, ο οποίος είχε συμπαρασύρει και τις άλλες πόλεις.

Στη συνέχεια θα αναφερθώ στα επιτεύγματα του 5ου π.Χ. αιώνα σε ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, για να στρέψω την προσοχή μου τις ερχόμενες εβδομάδες στο αρχαίο δράμα, και στους τρεις μεγάλους τραγικούς ποιητές Αισχύλο, Σοφοκλή και Ευριπίδη. Θα κλείσω τη σειρά αυτή για το θέατρο στην αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου π.Χ. αιώνα με την ανάλυση του δράματος του Σοφοκλή Αντιγόνη, στο οποίο θίγονται βασικά θέματα που αφορούσαν τους Αθηναίους της περιόδου εκείνης, αλλά και θέματα διαχρονικού ενδιαφέροντος.

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ

Το θέατρο στην Αθήνα του 5ου αιώνα μ.Χ. έφτασε στον κολοφώνα του με τα έργα των τραγικών ποιητών Αισχύλου, Σοφοκλή και Ευριπίδη, και τις κωμωδίες του Αριστοφάνη.
Τα θεατρικά έργα της περιόδου εκείνης χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: στις τραγωδίες, στο σατυρικό δράμα και στις κωμωδίες. Το σατυρικό δράμα διαφέρει από την κωμωδία, στο ότι ο χορός αποτελούνταν από άτομα που παρουσιάζονταν ως Σάτυροι, οι οποίοι ήταν οπαδοί του θεού Διονύσου. Η κωμωδία καλλιεργήθηκε μετά την τραγωδία και το σατυρικό δράμα, με κορυφαίο δημιουργό τον Αριστοφάνη.

Το αρχαίο δράμα αποτελούσε μια τετραλογία, απαρτιζόμενη από τρεις τραγωδίες που παρουσιάζονταν η μια μετά την άλλη, και ένα σατυρικό δράμα, σκοπός του οποίου ήταν, ως καταληκτικό έργο, με τα ευτράπελα που παρουσίαζε να ανακουφίσει τον συναισθηματικό φόρτο των θεατών από τις τραγωδίες, δημιουργώντας ένα εύθυμο κλίμα. Η κωμωδία δεν ήταν μέρος του αρχαίου δράματος, αλλά αποτελούσε αυτοτελές έργο.

Μεταξύ των θεμάτων που διαπραγματεύθηκαν οι θεατρικοί συγγραφείς ήταν και ο πολιτικός λόγος. Με πολιτικό λόγο δεν εννοώ τον κομματικό λόγο, όπως αυτός χρησιμοποιείται από τους πολιτικούς της εποχής μας, αλλά την κριτική που ασκούσαν οι Αθηναίοι πολίτες για την κοινωνία, για το πολίτευμα της πόλης, για θέματα δικαίου, και άλλα που αφορούσαν την καθημερινότητά τους.

Οι κωμωδίες του Αριστοφάνη αποσκοπούσαν κυρίως στην πολιτική σάτιρα και χαρακτηρίζονταν από ελευθεροστομία.
Είναι αξιοσημείωτο ότι ο πολιτικός λόγος πρωτοέκανε την εμφάνισή του σε θεατρικά έργα, είτε αυτά ήταν τραγωδίες είτε κωμωδίες. Μετά ακολούθησε η επιστημονική ιστοριογραφία και η φιλοσοφία.

Το αρχαίο δράμα ξεκίνησε ως αναπαράσταση των διονυσιακών παθών, και οι ήρωές του ήταν θεοί και άλλα μυθικά πρόσωπα. Με τον καιρό όμως η τραγωδία διαφοροποιήθηκε και έστρεψε την προσοχή της και σε πολιτικά θέματα, καθώς και σε θέματα όπως η δικαιοσύνη και η αδικία, ο νόμος και η παρανομία, ο γραπτός και ο άγραφος νόμος, και σε προβλήματα που απασχολούσαν τους πολίτες στις Εκκλησίες του Δήμου και στις συνεδριάσεις των Δικαστηρίων

ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ο 5ος αιώνας ανέδειξε τους δύο πρώτους, και μεγαλύτερους ιστορικούς της Ελλάδας, τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη. Ο Ξενοφών έκανε την εμφάνισή του προς το τέλος του 5ου π.Χ. αιώνα.

Ο Ηρόδοτος (480-420 π.Χ.) καταγόταν από την Αλικαρνασσό, δωρική αποικία στα νοτιοδυτικά παράλια της Μικράς Ασίας. Αν και δεν ήταν Αθηναίος, στα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα ο Ηρόδοτος συνδέθηκε με την Αθήνα και τον Περικλή, και φαίνεται πως επηρεάσθηκε από τις απόψεις και τις ιδέες του, καθώς και από το μεγαλείο της αθηναϊκής δημοκρατίας.

Η γιγαντιαία πάλη των Ελλήνων, και ιδίως των Αθηναίων, κατά τους περσικούς πολέμους εντυπωσίασε βαθύτατα τον Ηρόδοτο, γι’ αυτό σκέφτηκε να καταγράψει αυτά τα γεγονότα και να τα παραδώσει στις επόμενες γενιές, στο έργο του γνωστό ως «Ηροδότου Ιστορίαι». Για το έργο του αυτό έχει αναγνωρισθεί ως ο πατέρας της ιστορίας.
Ο δεύτερος μεγάλος ιστορικός του 5ου αιώνα που συνδέθηκε με την αθηναϊκή δημοκρατία ήταν ο Θουκυδίδης (460-396 π.Χ.), ο οποίος καταγόταν από την Αλιμούντα, δήμο της Αττικής.

Ο Θυκυδίδης καθιέρωσε τη επιστημονική ιστοριογραφία, καθότι ήταν ο πρώτος που διατύπωσε, και εφάρμοσε, επιστημονκούς κανόνες για τη διακρίβωση των ιστορικών γεγονότων, τα οποία παρουσίασε με ακρίβεια και αντικειμενικότητα.

Επίσης ο Θουκυδίδης αναζήτησε τις αιτίες πίσω από τα ιστορικά γεγονότα που κάλυψε στο έργο του, και κατέβαλε τιτάνειες προσπάθειες για να συλλέξει και να διασταυρώσει τις πληροφορίες του, γι’ αυτό θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους ιστορικούς του κόσμου.
Στο ιστορικό του έργο περιγράφει τα αίτια, τις εξελίξεις και τις συνέπειες του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404). Ο ξαφνικός του θάνατος δεν τον επέτρεψε να ολοκληρώσει το έργο του, το οποίο σταματάει στο έτος 411 π.Χ.

ΡΗΤΟΡΙΚΗ

Δεδομένου ότι η αθηναϊκή δημοκρατία έδινε στους Αθηναίους πολίτες το δικαίωμα της συμμετοχής, και συμβολής, στα υπό συζήτηση θέματα στην Εκκλησία του Δήμου, αλλά και στα διάφορα δικαστήρια, γρήγορα έγινε αντιληπτό το πλεονέκτημα εκείνων των πολιτών που ο λόγος τους είχε συνοχή και πειστικότητα. Και αυτό γιατί οι πολίτες που είχαν ευφράδεια λόγου είχαν περισσότερες πιθανότητες από άλλους να πείσουν τους συμπολίτες τους για την ορθότητα των προτάσεών τους.
Έτσι στην Αθήνα έκαναν την εμφάνισή τους διδάσκαλοι της ρητορικής τέχνης, μεταξύ των οποίων ήταν και πολλοί σοφιστές, οι οποίοι είχαν εντάξει τη ρητορική στην ευρύτερη πολιτική παιδεία που δίδασκαν.

Στο βιβλίο του «Η Αθηναϊκή Δημοκρατία» – Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999 – ο Καθηγητής Μ. Β. Σακελλαρίου, πρώην Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών, γράφει σχετικά:
«Η ρητορική των σοφιστών έχει μια θεωρητική αφετηρία: τη σοφιστική άποψη ότι δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια, αλλά κάθε άνθρωπος κρίνει τι υπάρχει και τι δεν υπάρχει, τι είναι καλό και τι είναι κακό. Κατά συνέπεια οι σοφιστές ρητοροδιδάσκαλοι διδάσκουν τους μαθητές τους πώς να υπερασπίζονται μία θέση και μετά να την αντικρούουν. Οι ακροατές πρέπει να εντυπωσιάζονται και να παρασύρονται. Η επιτυχία του ομιλητή εξαρτάται από τη χρήση κατάλληλων ρητορικών μέσων, όπως η διάρθρωση ενός λόγου, ορισμένοι τρόποι εμφανίσεως των γεγονότων και της διατυπώσεως των επιχειρημάτων, το προσεγμένο λεξιλόγιο, οι πρωτότυπες φράσεις. Μεταξύ των σοφιστών διακρίνονται ως θεωρητικοί της ρητορικής και ευρετές ρητορικών μέσων ο Πρωταγόρας, ο Γοργίας, ο Θρασύμαχος, ο Πρόδικος», σελ. 486.

Βλέπουμε λοιπόν πως η ρητορική δεν συνέβαλε μόνο στην καλλιέργεια του πολιτικού λόγου, αλλά και στην ικανότητα των Αθηναίων πολιτών για τη διαμόρφωση εννοιών και τη διατύπωση των αιτημάτων τους κατά τη συμμετοχή τους στη δημόσια ζωή.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΙ ΓΛΥΠΤΙΚΗ

Μεταξύ όλων των εκφάνσεων πολιτισμού που χαρακτηρίζουν την Αθήνα του 5ου π.Χ. αιώνα, η αρχιτεκτονική και η γλυπτική καταλαμβάνουν την πιο περίοπτη θέση.
Η Ακρόπολη, με τα ύψιστης τέχνης έργα, αρχιτεκτονικά και γλυπτά, που την κοσμούσαν, δεν είχε μόνο καλλιτεχνική αξία, ούτε και ήταν αποκλειστικά τόπος θρησκευτικής λατρείας, όπως ήταν σε παλαιότερες εποχές.

Για τη δημοκρατική Αθήνα λειτουργούσε και ως δείγμα του ελληνικού πνεύματος, αλλά και ως έκφραση των πολιτισμικών δυνατοτήτων του δημοκρατικού πολιτεύματος. Είχε, με άλλα λόγια, και πολιτική και ιδεολογική σημασία.

Ενδιαφέρουσα είναι και η θεωρία του Άγγλου αρχαιολόγου J. Boardman που ταυτίζει την πομπή των ιππέων της ζωφόρου του Παρθενώνα με τους 192 Αθηναίους που σκοτώθηκαν το 490 π.Χ. στη μάχη του Μαραθώνα εναντίον των Περσών.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Στο χώρο της φιλοσοφίας το κυρίαρχο πρόσωπο ήταν ο Σωκράτης, τον οποίο έχει αποθανατίσει στους διαλόγους του ο φιλόσοφος Πλάτων, το έργο του οποίου εμπίπτει στον 4ο π.Χ. αιώνα, και ως εκ τούτου δεν ανήκει στο χρονικό πλαίσιο της περιόδου που εξετάζω.

Ο Σωκράτης είχε εισαγάγει τη μαιευτική μέθοδο στις φιλοσοφικές συζητήσεις. Με τη μέθοδο αυτή, προσποιούμενος πλήρη άγνοια για το θέμα της συζήτησης, ο Σωκράτης με εύστοχες ερωτήσεις κατόρθωνε να εκμαιεύει την αλήθεια από τους συνομιλητές του.

Αυτά, όσο πιο συνοπτικά γινόταν, για κάποιες από τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες της Αθήνας που ταυτίζονται με την αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου π.Χ. αιώνα.
Την ερχόμενη εβδομάδα θα μιλήσω εκτενέστερα για την αθηναϊκή δημοκρατία και το θέατρο