ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ομόφωνη είναι η γνώμη των ιστορικών ότι η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, και ο ξεριζωμός των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης, που ακολούθησε, αποτελούν ένα από τα μεγαλύτερα πλήγματα που έχει υποστεί ο Ελληνισμός από την αρχαιότητα μέχρι τις ημέρες μας.
Ο Στέφανος Ι. Παπαδόπουλος, Καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, σε ομιλία που έδωσε στην αίθουσα του Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης στις 29 Σεπτεμβρίου 1982, για τη συμπλήρωση 60 χρόνων από την Μικρασιατική Καταστροφή, είπε μεταξύ άλλων και τα ακόλουθα:
«Στη νεότερη ιστορία μας η Μικρασιατική Καταστροφή (με το ευρύτερο περιεχόμενο που δίνουμε στον όρο αυτό) αποτελεί αναμφισβήτητα τον τρίτο μεγάλο ιστορικό σταθμό, ισάξιας σημασίας με την Άλωση της Πόλης και την Επανάσταση του 1821.
Πρόκειται για ένα δράμα του Ελληνισμού με πολλές και ανυπολόγιστες συνέπειες, που επηρέασαν αποφασιστικά την ιστορική πορεία του έθνους μας και που την επηρεάζουν ακόμη και σήμερα.

{…} Και σήμερα ακόμη (αναφέρεται στο 1982), 60 ολόκληρα χρόνια μετά τη συμφορά, δεν είναι εύκολο να συνειδητοποιήσουμε τι ακριβώς αντιπροσώπευαν για τον Ελληνισμό οι χαμένες αυτές πατρίδες… Απλωμένος από τα πανάρχαια χρόνια στην ανατολική πλευρά του Αιγαίου, και πιο πέρα ακόμη στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας και στα παράλια του Πόντου, ο Ελληνισμός αυτός αποτελούσε ανέκαθεν ένα αναπόσπαστο, ίσως το πιο ζωντανό, κομμάτι του έθνους.
Φιλοσοφία, ποίηση, τέχνες, θέατρο και λαϊκές παραδόσεις στην Μικρά Ασία γνώρισαν ημέρες δόξας και αναπτύχθηκαν σε αξιοζήλευτο βαθμό, δίνοντας νέες διαστάσεις στον εν γένει ελληνικό πολιτισμό.

Έπειτα από ζωογόνα παρουσία τριών χιλιάδων χρόνων στις παραπάνω περιοχές, το ένα τρίτο του Ελληνισμού εξοντώθηκε, και τα υπόλοιπα δύο τρίτα ξεριζώθηκαν βίαια από τις πατρογονικές τους εστίες.

Ο αριθμός των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης που έχασαν τη ζωή τους από τις διώξεις των Νεότουρκων και των Κεμαλικών κατά την περίοδο 1911-1922 ήταν τεράστιος. Ο Τζορτζ Χόρτον, Αμερικανός πρόξενος στη Σμύρνη την περίοδο των τραγικών γεγονότων, στο βιβλίο του “The Blight of Asia” (Η Μάστιγα της Ασίας), έκδοση του 1926 από τον αμερικανικό Εκδοτικό Οίκο Bobbs – Merril Co, υπολόγισε σε περισσότερους από ένα εκατομμύριο τους Έλληνες που εξοντώθηκαν.

Σύμφωνα με απογραφή πληθυσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το 1915 οι Έλληνες Ορθόδοξοι της Μικράς Ασίας, περιλαμβανομένου και του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης, ανερχόταν στα 2.600.000.

Η απογραφή πληθυσμού στην Ελλάδα το 1928, πέντε χρόνια μετά την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας, έδειξε πως οι Έλληνες που είχαν γεννηθεί στις «χαμένες πατρίδες», ανέρχονταν σε 1.165.000.

Όταν από τα δύο εκατομμύρια εξακόσιες χιλιάδες Έλληνες που το 1915 ζούσαν στην Μικρά Ασία, τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη αφαιρέσουμε το ένα εκατομμύριο εκατόν εξήντα χιλιάδες που με την ανταλλαγή πληθυσμών πήγαν στην Ελλάδα, μένει ένα υπόλοιπο 1.435.000 Ελλήνων.
Το ερώτημα είναι τι απέγιναν οι Έλληνες εκείνοι. Αν υποθέσουμε πως από το 1.435.000 οι 435.000 Έλληνες πήγαν στη Ρωσία, ή μετανάστευσαν σε διάφορες χώρες όπως η Αμερική, η  Αυστραλία, κλπ., τότε έχουμε απώλεια ενός εκατομμυρίου, που συμφωνεί με την εκτίμηση του Τζορτζ Χόρτον πως κατά την περίοδο του 1911 – 1922 εξοντώθηκε ένα εκατομμύριο Ελλήνων στην Μικρά Ασία, τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη.
Όταν λάβουμε υπόψη πως ο πληθυσμός της Ελλάδας το 1920 ήταν 5.017.000, τότε το ένα εκατομμύριο εκατόν εξήντα χιλιάδες προσφύγων που μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα το 1922 και το 1923 ως πρόσφυγες, πλησίαζε το ένα τέταρτο του αρχικού πληθυσμού της Ελλάδας.
Καμιά άλλη χώρα στη σύγχρονη ιστορία της ανθρωπότητας δεν αντιμετώπισε την ανάγκη μέσα σε ένα-δύο χρόνια να εντάξει στον κορμό του πληθυσμού της ένα τόσο μεγάλο ποσοστό.

Από το 1922 και μετά ο ελληνικός κόσμος περιορίστηκε στα γεωγραφικά όρια της Ελλάδας και στην Κύπρο, μετά από μια παρουσία στην Μικρά Ασία τριών χιλιάδων χρόνων.

Μετά την ανταλλαγή πληθυσμών, Έλληνες επαγγελματίες, βιοτέχνες, λόγιοι, λογοτέχνες, μουσικοί και καλλιτέχνες από τον ευρύτερο μικρασιατικό χώρο, και από την Ανατολική Θράκη, έδωσαν νέα ώθηση στην οικονομική δραστηριότητα, καθώς και στην πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση στην Ελλάδα.
Από τη στήλη αυτή έχω συχνά αναφερθεί στον Ποντιακό Ελληνισμό, και διάφορες πτυχές της Μικρασιατικής Εκστρατείας, καθώς και στους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου. Τώρα νιώθω την ανάγκη να ασχοληθώ κάπως εκτενώς με την Σμύρνη, το πολιτιστικό λίκνο του Μικρασιατικού Ελληνισμού.

Στη σειρά που θα ακολουθήσει θα κάνω και μια γενική ανασκόπηση των εξελίξεων στην Ελλάδα και στην Μικρά Ασία κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1910, οι οποίες οδήγησαν στην Μικρασιατική Εκστρατεία, και στην τραγωδία του 1922.
Αναπόφευκτα, αναφορές θα γίνουν και στους πρωταγωνιστές των εξελίξεων εκείνων, με προεξάρχοντα τον Ελευθέριο Βενιζέλο.
Το 1922 σηματοδοτεί την αρχή του τέλους της Ελληνικής Διασποράς, με την έννοια της συμπαγούς παρουσίας του ελληνικού στοιχείου στην Μικρά Ασία, την Βόρεια Αφρική και την Νοτιοδυτική Ευρώπη.

Στην ιστορική αυτή αναδρομή στον Μικρασιατικό Ελληνισμό – στον οποίο περιλαμβάνεται και ο Ελληνισμός του Πόντου, καθώς και ο Ελληνισμός της Ανατολικής Θράκης – θα αναφερθώ και σε αγγλικές ιστορικές πηγές, παράλληλα με τις ελληνικές.

Αυτό το θεωρώ αναγκαίο, γιατί υπάρχει η τάση ξένοι ερευνητές να χαρακτηρίζουν πολλές ελληνικές πηγές ως μεροληπτικές, και ως εκ τούτου αναξιόπιστες.
Επανέρχομαι στον Μικρασιατικό Ελληνισμό για τέσσερις βασικούς λόγους.

1) Πολλές πτυχές του μεγάλου μέρους του γένους μας που μέχρι το 1922 ζούσε στον εν λόγω χώρο δεν τις έχω καλύψει σε προηγούμενα δοκίμιά μου.
2) Κρίνω πως αποτελεί βασικό προαπαιτούμενο για την εθνική αυτογνωσία να έχουμε σαφή αντίληψη του πολιτισμού που ανέπτυξε, αλλά και των διώξεων που είχε υποστεί, το ένα τέταρτο της φυλής μας, το οποίο μέχρι το 1922 ζούσε έξω από τα γεωγραφικά όρια της Ελλάδας.
3) Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει πολλές μελέτες για το κατά πόσο, σε τελική ανάλυση, ο Ελευθέριος Βενιζέλος θα μπορούσε να θεωρηθεί ως υπαίτιος για την Μικρασιατική Καταστροφή, με την απόφασή του να στείλει στράτευμα στην Μικρά Ασία τον Μάιο του 1919 για την κατάληψη της Σμύρνης, με προοπτική να την καταστήσει περιφέρεια της ελληνικής επικράτειας.
4) Πρόσφατα, ο Άρειος Πάγος έκρινε ως παραδεκτή και βάσιμη την αίτηση του Μιχάλη Πρωτοπαπαδάκη, εγγονού του τραγικού πρωθυπουργού της Μικρασιατικής Καταστροφής Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη, για την επανάληψη της ποινικής διαδικασίας εναντίον του παππού του επί εσχάτη προδοσία.
Ο Π. Πρωτοπαπαδάκης ήταν ένας από τους πέντε πολιτικούς και τον έναν στρατηγό, τους οποίους το Έκτακτο Επαναστατικό Στρατοδικείο καταδίκασε στις 15/11/1922 σε θάνατο ως υπαίτιους για την Μικρασιατική Καταστροφή. Η αναψηλάφηση εκείνης της απόφασης από τον Άρειο Πάγο φέρνει στην επικαιρότητα τα τραγικά λάθη που είχαν διαπραχθεί στο χειρισμό της Μικρασιατικής Εκστρατείας από τις αντιβενιζελικές κυβερνήσεις.

Στη σειρά των δοκιμίων που θα ακολουθήσει θα κάνω μια διαχρονική αναφορά στη Σμύρνη, με την πολύπτυχη πολιτισμική της παράδοση, και στις αρχαίες ελληνικές αποικίες της Μικράς Ασίας, για να καταλήξω, και να επικεντρωθώ, στο πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα.
Αξιοποιώντας πρόσφατες έρευνες και μελέτες, θα επιχειρήσω τον επιμερισμό ευθυνών σε πρόσωπα που διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο στην Μικρασιατική Εκστρατεία του 1919 και στην τραγωδία της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922.
Το θέμα του Μικρασιατικού Ελληνισμού είχε επανέλθει στην επικαιρότητα με το επίμαχο βιβλίο «Ιστορία ΣΤ΄ Δημοτικού – Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια», Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, που κυκλοφόρησε το 2006.

Για την πυρπόληση της Σμύρνης, στην οποία είχαν καταφύγει πάνω από μισό εκατομμύριο Έλληνες, και τις σφαγές που ακολούθησαν, οι συγγραφείς του βιβλίου είχαν να πουν μόνο τα ακόλουθα:
{…} Ένα χρόνο μετά (το 1922), οι τουρκικές δυνάμεις, με ηγέτη τον Κεμάλ, επιτίθενται και αναγκάζουν τα ελληνικά στρατεύματα να υποχωρήσουν προς τα παράλια. Στις 27 Αυγούστου 1922 (με το παλιό ημερολόγιο) ο τουρκικός στρατός μπαίνει στη Σμύρνη. Χιλιάδες Έλληνες συνωστίζονται στο λιμάνι προσπαθώντας να μπουν στα πλοία και να φύγουν για την Ελλάδα».
Μετά από τις έντονες αντιδράσεις πανεπιστημιακών και άλλων ανθρώπων των γραμμάτων, το εν λόγω βιβλίο αποσύρθηκε από τον κατάλογο των σχολικών βιβλίων.
Αυτό, σε γενικές γραμμές, είναι το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθώ στη σειρά των δοκιμίων που θα ακολουθήσουν.