Οι ελληνικές εφημερίδες και τα ελληνικά περιοδικά που κατά καιρούς κυκλοφόρησαν στη Σμύρνη συνέβαλαν, παράλληλα με τα ελληνικά σχολεία, τα μέγιστα στη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας, στην καλλιέργεια της ελληνικής συνείδησης, και στην ενημέρωση των Ελλήνων κατοίκων της πόλης για τις εξελίξεις στον ελλαδικό χώρο.
Οι απόψεις που διατυπώνει για τον ελληνικό τύπο της διασποράς ο Καθηγητής Γιώργος Καναράκης στον Πρόλογο του βιβλίου του «Ο Ελληνικός Τύπος στους Αντίποδες – Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία» (Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2000) ισχύουν εξίσου και για τον ελληνικό τύπο της Σμύρνης.
Παραθέτω απόσπασμα από τον Πρόλογο:
«Ο Τύπος της διασποράς, σε οποιαδήποτε ακραία προφυλακή και αν τον τοποθέτησε η ιστορική του μοίρα, είναι η ίδια η φωνή των Ελλήνων της διασποράς, είναι ένας καθρέφτης που αντανακλά τις ελπίδες και τα όνειρα, τις επιτυχίες και τις αποτυχίες, καθώς και το καθημερινό πρόσωπο της κάθε μιας παροικίας του Ελληνισμού στο αλλόχθονο περιβάλλον».
Εντυπωσιακός είναι ο αριθμός των ελληνικών εφημερίδων που κατά καιρούς κυκλοφόρησαν στη Σμύρνη. Σε 135 ανέρχονται οι εφημερίδες και τα περιοδικά που κυκλοφόρησαν από το 1821 μέχρι το 1922, σύμφωνα με τον Χρήστο Σολομωνίδη*. Δεδομένου ότι η έκδοση εφημερίδας και περιοδικού την εποχή εκείνη ήταν πολυδάπανη, και η κυκλοφορία της συναντούσε πολλά εμπόδια, η διάρκεια ζωής πολλών από τα 135 έντυπα ήταν σύντομη.
Από τις ελληνικές εφημερίδες της Σμύρνης η μακροβιότερη ήταν Αμάλθεια (1838-1922), η οποία αποτελούσε παράδειγμα της ελληνικής δημοσιογραφικής δράσης στην Μικρά Ασία. Άλλες εφημερίδες που κυκλοφόρησαν κατά καιρούς ήταν: Εφημερίδα της Σμύρνης (1849-1855), Πρόοδος (1872-1878), Νέα Σμύρνη (1869-1912), Αρμονία (1880-1922), Ο Εργάτης (1908-1922).
Αξιοσημείωτο είναι ότι μετά τον ξεριζωμό, οι εκδότες της εφημερίδας Αμάλθεια συνέχισαν την έκδοσή της και στην Αθήνα μέχρι τον Οκτώβριο του 1923, συμπληρώνοντας 85 χρόνια κυκλοφορίας.
Θα πρέπει να σημειώσω πως η έκδοση ελληνικών εφημερίδων και περιοδικών στην Μικρά Ασία δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Οι οθωμανικές αρχές με δυσκολία έδιναν τις σχετικές άδειες. Παράλληλα, επιβάλλονταν και απαγορεύσεις για την κάλυψη λαϊκών εξεγέρσεων, για παράπονα εναντίον Τούρκων διοικητών, και άλλα θέματα που θα πρόβαλλαν αρνητική εικόνα για την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Η μη συμμόρφωση με τις διάφορες απαγορευτικές διατάξεις είχαν ως συνέπεια την κατάσχεση φύλλων των σχετικών εντύπων, απαγόρευση της έκδοσης για κάποιο χρονικό διάστημα, ή και φυλάκιση ή εξορία του εκδότη.
Εν όψει αυτών των περιορισμών, οι Σμυρναίοι δημοσιογράφοι έκαναν χρήση υπονοούμενων και αλληγοριών για να καμουφλάρουν ειδήσεις και σχόλια που απαγορεύονταν από τις διάφορες διατάξεις.
Κοινό χαρακτηριστικό των εκδοτών ελληνικών εφημερίδων της Σμύρνης ήταν η ευρεία τους μόρφωση, το ενδιαφέρον τους για την ομογένεια, και το υψηλό εθνικό τους φρόνημα. Κύριο μέλημά τους ήταν η προάσπιση των δικαιωμάτων των υπόδουλων Ελλήνων, και η διατήρηση της ελληνικής γλώσσας.
Και κάτι παράδοξο. Όπως θα δούμε στη συνέχεια αυτής της σειράς, μετά την απόβαση του ελληνικού στρατεύματος στη Σμύρνη στις 15 Μαΐου, η πόλη παρέμεινε κάτω από ελληνική διοίκηση μέχρι τις αρχές του Σεπτεμβρίου 1922, όταν το ηττημένο ελληνικό στράτευμα αποχώρησε από την Μικρά Ασία, και οι δυνάμεις του Κεμάλ Πασά κατέλαβαν, και πυρπόλησαν, τη Σμύρνη.
Για το διάστημα Μάιος 1919 – Σεπτέμβριος 1922 υπεύθυνος για τη διοίκηση της Σμύρνης ήταν ο Ύπατος Αρμοστής Αριστείδης Στεργιάδης, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για πολλές αυθαιρεσίες εις βάρος των Ελλήνων της Σμύρνης.
Ως Ύπατος Αρμοστής, ο Στεργιάδης είχε επιβάλει λογοκρισία στις ελληνικές εφημερίδες της Σμύρνης για ειδήσεις που αφορούσαν τις πολεμικές επιχειρήσεις. Αυτό ήταν ευνόητο, λόγω της εμπόλεμης κατάστασης που επικρατούσε την περίοδο εκείνη.
Ο ζήλος του όμως, και η επιθυμία του να μην θίξει την ευαισθησία του τουρκικού στοιχείου, τον οδήγησαν σε απαγορεύσεις, κάποιες από τις οποίες προκαλούσαν την αγανάκτηση ή την ειρωνεία των Σμυρναίων, όπως θα δούμε από τα ακόλουθα δύο παραδείγματα.
Όταν στις 25 Μαρτίου 1921 στη Σμύρνη γιορτάστηκαν τα 100 χρόνια από την Επανάσταση του 1821, ο Στεργιάδης απαγόρευσε στις ελληνικές εφημερίδες της πόλης να χρησιμοποιήσουν τη λέξη «Τούρκος» και τα παράγωγά της.
Μια από τις εφημερίδες που είχε πρωτοσέλιδα την εικόνα του Νικηταρά του Τουρκοφάγου, όταν βρισκόταν στο πιεστήριο, ο εκδότης αναγκάστηκε από τη λεζάντα που έγραφε «Νικηταράς ο Τουρκοφάγος» να βγάλει το πρώτο συνθετικό «Τουρκο», και έτσι η λεζάντα έγραφε «Νικηταράς ο -φάγος».
Σε μια άλλη περίπτωση, μια εφημερίδα έβαλε την εικόνα της πυρπόλησης της τουρκικής Ναυαρχίδας στο λιμάνι της Χίου. Και πάλι, με διαταγή του Στεργιάδη, απαγορεύτηκε στη λεζάντα να γίνει λόγος για την πυρπόληση της τουρκικής Ναυαρχίδας, με αποτέλεσμα η λεζάντα να γράφει «Κωνσταντίνος Κανάρης. Ωραία φωτοχυσία εορτής»!
Η ΑΚΜΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ
Το ελληνικό θέατρο στη Σμύρνη έκανε την εμφάνισή του στα μέσα του 19ου αιώνα. Όπως είδαμε πιο πάνω, την ίδια περίπου περίοδο ξεκίνησαν την κυκλοφορία τους και οι πρώτες ελληνικές εφημερίδες.
Αυτή ήταν η εποχή που στην ελληνική κοινότητα της Σμύρνης επανήλθε η γαλήνη, μετά από τους διωγμούς και τις σφαγές από τους Τούρκους κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1820, ως αντίποινα για την Ελληνική Επανάσταση του 1821.
Όταν το 1841 στη Σμύρνη άρχισε τη λειτουργία του το πρώτο μεγάλο θέατρό της «Ευτέρπη», γαλλικοί και ιταλικοί μελοδραματικοί θίασοι άρχισαν να επισκέπτονται την πόλη, συμβάλλοντας έτσι στη δημιουργία ενός θεατρόφιλου κοινού. Η πρώτη ελληνική παράσταση δόθηκε τον Φεβρουάριο του 1845 στο θέατρο «Ευτέρπη», από ερασιτέχνες ηθοποιούς.
Το 1856, μετά από πιέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής εκείνης, εκδόθηκε το σουλτανικό διάταγμα Χάττι-Χουμαγιούν (1856), με το οποίο επαναπροσδιορίστηκαν τα δικαιώματα των χριστιανικών μειονοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στις οποίες παραχωρήθηκαν κάποιες ελευθερίες στο χώρο της παιδείας και των πολιτιστικών δραστηριοτήτων.
Κάτω από τις ευνοϊκές αυτές συνθήκες, και σε συνάρτηση με την οικονομική ευημερία των Ελλήνων της Σμύρνης, από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι την Μικρασιατική Καταστροφή το 1922 η ελληνική κοινότητα είχε φτάσει στο απόγειο της ακμής της.
Κατά την περίοδο αυτή το ελληνικό θέατρο γνώρισε ημέρες δόξας, με τη δημιουργία σμυρνιώτικων θιάσων, ερασιτεχνικών και επαγγελματικών, την επίσκεψη θιάσων από την Αθήνα, και τη συγγραφή ελληνικών θεατρικών έργων ή τη μετάφραση ευρωπαϊκών.
Το 1862 στη Σμύρνη χτίστηκε ένα μεγάλο, τριώροφο θέατρο, στο οποίο δόθηκε το όνομα του Ιταλού αρχιτέκτονα «Καμεράνο», αλλά ήταν γνωστό και ως «Θέατρο Σμύρνης». Το νέο θέατρο δεν είχε τίποτε να ζηλέψει από τα μεγάλα ευρωπαϊκά θέατρα. Στη συνέχεια κτίστηκαν και πολλά άλλα θέατρα. Μεταξύ αυτών ήταν και το «Θέατρο Σπόρτιγκ Κλαμπ», με ευρωπαϊκές προδιαγραφές, και με 600 θέσεις, το οποίο το 1920 μετονομάστηκε σε «Θέατρο Κυβέλη».
Οι Έλληνες της Σμύρνης εξελίχθηκαν σε ένα ένθερμο θεατρόφιλο κοινό, και ενώ στην αρχή παρακολουθούσαν ξένες παραστάσεις, κυρίως ιταλικές και γαλλικές, με την δημιουργία τοπικών θιάσων, και τις επισκέψεις θιάσων από την Αθήνα, στράφηκαν με ενθουσιασμό στο ελληνικό θέατρο, το οποίο παράλληλα με την ελληνική παιδεία και τις ελληνικές εφημερίδες, λειτούργησε ως έκφραση του ελληνικού πολιτισμού, εμπέδωση της ελληνικής γλώσσας, και ενίσχυση της ελληνικής συνείδησης.
Ενδεικτικό αυτής της συμβολής του ελληνικού θεάτρου αποτελούν οι παραστάσεις με έργα πατριωτικού και εθνικού περιεχομένου, όπως το 1908, με τη λήξη του Μακεδονικού Αγώνα τα θεατρικά έργα «Ο ήρως της Μακεδονίας», «Ο Παύλος Μελάς», το 1909 «Οι Λύκοι της Μακεδονίας», και το 1919 «Προ παντός η πατρίς».
Παράλληλα με τους τοπικούς επαγγελματικούς θιάσους, και τους θιάσους από την Ευρώπη και την Ελλάδα, στη Σμύρνη παρατηρήθηκε και μια έντονη θεατρική δραστηριότητα, σε ερασιτεχνικό επίπεδο, από ποικιλώνυμους οργανισμούς.
Από τις τάξεις αυτών των θεατρικών ομίλων αναδείχθηκαν επιφανή μέλη της σμυρναϊκής κοινότητας, τα οποία διέπρεψαν στα γράμματα, στις τέχνες και στις επιστήμες. Με τον ξεριζωμό του 1992 και του 1923 πολλά από τα άτομα αυτά μετέφεραν στην Ελλάδα το θησαυρό των γνώσεών τους, συμβάλλοντας σημαντικά στην αναγέννηση των ελληνικών γραμμάτων και τεχνών.
Αποτελεί τραγική ειρωνεία το ότι η τελευταία θεατρική παράσταση που δόθηκε στη Σμύρνη τον Ιούνιο του 1922, τρεις μήνες πριν από τον εμπρησμό της και τον τελικό ξεριζωμό τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους, είχε τον τίτλο «Μικρασία Χαίρε».
Την ερχόμενη εβδομάδα θα ασχοληθώ με την Μεγάλη Ιδέα, ως προοίμιο για τον Μικρασιατικό Πόλεμο και την Μικρασιατική Καταστροφή που ακολούθησε ως απόρροιά του.
Κύριες πηγές
* Χρήστος Σολομωνίδης, «Η δημοσιογραφία στη Σμύρνη, 1821-1922», Αθήνα 1959.
* Ένθετο της αθηναϊκής εφημερίδας Ελευθεροτυπία, «Σμύρνη – Η ζωή και το τέλος της πόλης των ‘Γκιαούρηδων’», 12/9/2009.
* Ένθετο της αθηναϊκής εφημερίδας Η Καθημερινή «Η παιδεία στη Σμύρνη», 3/5/1998.
* Ένθετο της αθηναϊκής εφημερίδας Η Καθημερινή «Το Θέατρο της Διασποράς», 7/9/2003
* Giles Milton, “Paradise Lost, Smyrna 1922”, Sceptre, London 2008.