Το ερώτημα αν η αποστολή ελληνικού στρατεύματος στη Σμύρνη ήταν σωστή ή λαθεμένη απόφαση του Ελευθέριου Βενιζέλου, ακόμη απασχολεί τους ιστορικούς, 91 χρόνια αργότερα.

Αυτό δεν πρέπει να μας παραξενεύει, γιατί η απόβαση του ελληνικού στρατεύματος στην Σμύρνη στις 15 Μαΐου 1919 υπήρξε η πρώτη πράξη ενός δράματος που διήρκεσε κοντά τρεισήμισι χρόνια.

Η τελευταία πράξη έκλεισε με την πυρπόληση της Σμύρνης τον Σεπτέμβριο του 1922, και με τον ξεριζωμό ενάμισι εκατομμυρίου Ελλήνων της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης από τις προαιώνιες πατρογονικές τους εστίες.

 

Πίσω τους δεν άφησαν μόνο την ιστορία τριών χιλιάδων χρόνων, τους προγονικούς τάφους, και τις περιουσίες που απέκτησαν με το μόχθο, την ικανότητα και την εργατικότητά τους. Άφησαν και ένα εκατομμύριο δικούς τους, θύματα της εθνοκάθαρσης, που είχαν θέσει σε εφαρμογή οι Νεότουρκοι από το 1911.
Εν όψει αυτών των τραγικών εξελίξεων, ο Βενιζέλος κατηγορήθηκε πως, παρασυρμένος από τον ενθουσιασμό του για το όραμα της Μεγάλης Ιδέας, δεν στάθμισε με την πρέπουσα προσοχή τα υπέρ και τα κατά της πρότασης των Συμμάχων για την εσπευσμένη αποστολή του ελληνικού στρατεύματος στην Σμύρνη.
Αναμφίβολα, η θετική ανταπόκριση στην πρόταση των Συμμάχων αποτελεί την πιο επίμαχη απόφαση του Βενιζέλου καθ’ όλη τη διάρκεια του πολιτικού του βίου.
Όμως, όταν εξετάζουμε τα επικριτικά σχόλια των ιστορικών για την απόφαση εκείνη του Βενιζέλου, δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι έχουν διατυπωθεί εν όψει του αποτελέσματος της Μικρασιατικής Εκστρατείας, το οποίο ήταν η Μικρασιατική Καταστροφή.

Ο Βενιζέλος όμως, ή οποιοσδήποτε άλλος ήταν στη θέση του, δεν μπορούσε να γνωρίζει εκ των προτέρων την έκβαση της απόφασής του. Ιδιαίτερα δε όταν, όπως στην περίπτωση του Βενιζέλου, το πολιτικό σκηνικό στην Ελλάδα είχε αλλάξει ριζικά μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου 1920, τις οποίες έχασε ο Βενιζέλος, και οι αποφάσεις για την επέκταση των στρατιωτικών επιχειρήσεων, που οδήγησαν στην Μικρασιατική Καταστροφή, είχαν παρθεί από τους πολιτικούς του αντιπάλους, οι οποίοι επιπλέον ήταν αντιπαθείς στους Συμμάχους.

Εκεί, που κατά τη γνώμη μου, κάποιοι ιστορικοί αδικούν τον Βενιζέλο, είναι ότι κρίνουν την απόφασή του να στείλει στράτευμα στην Σμύρνη με μόνο κριτήριο τους γεωστρατηγικούς στόχους της στρατιωτικής εκστρατείας.

Με αυτό εννοώ ότι η κριτική τους επικεντρώνεται στο κατά πόσο η Ελλάδα είχε την στρατιωτική δύναμη να διεκδικήσει μέρος των δυτικών παραλίων της Μικράς Ασίας, και αν η ένταξή τους στην ελληνική επικράτεια ήταν βιώσιμη μακροπρόθεσμα.

Οπωσδήποτε τα παραπάνω είναι βασικά κριτήρια για την αξιολόγηση της Μικρασιατικής Εκστρατείας, γιατί πράγματι ο Βενιζέλος είχε εισηγηθεί στους Συμμάχους την προσάρτηση στο ελληνικό κράτος της εν λόγω περιοχής. Δεν είναι όμως τα μόνα κριτήρια. Υπάρχουν και οι συναισθηματικοί, ανθρωπιστικοί, και πατριωτικοί λόγοι, που στην περίπτωση του Βενιζέλου είχαν μεγάλη βαρύτητα.

Ο ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΜΕΓΑΛΩΣΕ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΠΑΡΟΜΟΙΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΕΣ

Όταν μιλάμε για τον Βενιζέλο ως Εθνάρχη, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι είχε γεννηθεί στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη το 1864.

Το 1866, όταν ξέσπασε η επανάσταση στην Κρήτη, η οικογένειά του υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει το νησί, και να καταφύγει στη Σύρο, επειδή ο πατέρας του μικρού τότε Ελευθέριου είχε πάρει μέρος στην επανάσταση. Η οικογένειά του επέστρεψε στην Κρήτη το 1872, όταν ο Σουλτάνος έδωσε αμνηστία.
Ο ίδιος ο Ελευθέριος ήταν από τους πρωτοστάτες στο κίνημα που ξεκίνησε από το Ακρωτήρι Χανίων το 1897 για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Το 1905 ηγήθηκε της επανάστασης του Θέρισου για τον ίδιο σκοπό.

Τον Μάιο του 1910 εξελέγη πρωθυπουργός της Κρητικής Πολιτείας, θέση που κράτησε μέχρι τον Οκτώβριο του ιδίου έτους, όταν μετέβηκε στην Ελλάδα για να αναλάβει την πρωθυπουργία του ελληνικού κράτους.

Η Κρήτη ενώθηκε με την Ελλάδα ως αποτέλεσμα των νικηφόρων Βαλκανικών Πολέμων του 1912-1913, παράλληλα με την απελευθέρωση της Βόρειας Ελλάδας και μεγάλων νησιών του Αιγαίου. Αναντίρρητα, αυτό υπήρξε το μεγαλύτερο επίτευγμα του Βενιζέλου.

Από τα παραπάνω προκύπτουν τρία κύρια σημεία αναφορικά με τον Βενιζέλο:
*Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κρήτη κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας.
*Δοκίμασε τη γεύση του εκτοπισμού, έστω και σε ελληνικό νησί, στα νεανικά του χρόνια.

*Διαδραμάτισε ηγετικό ρόλο σε επαναστατικά κινήματα των Κρητικών κατά των Τούρκων, και υπήρξε ο κύριος συντελεστής για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
Από τα παραπάνω προκύπτει πως ο Βενιζέλος είχε όλα τα βιώματα, αλλά και τα όνειρα, των Μικρασιατών, και ως εκ τούτου ήταν σε καλύτερη θέση από τους άλλους πολιτικούς της Ελλάδας να καταλάβει τους πόθους τους για λυτρωμό, αλλά και να κατανοήσει την έκταση του δράματος από τις εκτοπίσεις και τους διωγμούς που είχαν υποστεί από το 1911 μέχρι το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το 1918.

ΕΘΝΙΚΑ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΑ, ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ

Ως εκ τούτου, σημαντικός συντελεστής για την απόφαση του Βενιζέλου να στείλει ελληνικό στράτευμα στην Σμύρνη τον Μάιο του 1919 ήταν ο διακαής πόθος του να προστατέψει τους Έλληνες της Μικράς Ασίας, τη στιγμή που είχε την ενθάρρυνση, μάλλον προτροπή, των Συμμάχων να κινηθεί προς εκείνη την κατεύθυνση. Η ανθελληνική στάση της Ιταλίας δεν του επέτρεπε περιθώρια για ενδοιασμούς.

Θα ήταν άδικο ο Βενιζέλος να θεωρηθεί υπόλογος για τα λάθη που διέπραξαν οι πολιτικοί του αντίπαλοι, υπό την ηγεσία του βασιλιά Κωνσταντίνου, από τον Νοέμβριο του 1920 μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1922, όταν ο Βενιζέλος βρισκόταν εκτός Ελλάδας.

Σε βιβλίο του που κυκλοφόρησε πρόσφατα, ο Κωνσταντίνος Δ. Σβολόπουλος (1) κάνει μια διεξοδική αναφορά στην αρνητική κριτική για την απόφαση του Βενιζέλου να στείλει ελληνικό στρατό στην Σμύρνη. Συνοπτικά δίνω τους κύριους λόγους, που σύμφωνα με τον Καθηγητή Σβολόπουλο συνέτειναν στην απόφαση του Βενιζέλου να στείλει ελληνικό στράτευμα στη Σμύρνη:

*Οι οργανωμένοι διωγμοί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, πρώτα από τους Νεότουρκους από το 1911, και στη συνέχεια από την Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1914-1918), αποτελούσαν για τον Βενιζέλο ένδειξη πως θα συνεχίζονταν και μετά το 1919, από το νέο κράτος της Τουρκίας που θα αναδυόταν από τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Ως εκ τούτου, η παρουσία του ελληνικού στρατεύματος στην Μικρά Ασία κατ’ αρχήν, και στη συνέχεια η ενσωμάτωση στην Ελλάδα μέρους των δυτικών παραλίων, θα παρείχαν την απαραίτητη ασφάλεια στους Έλληνες της Μικράς Ασίας.

*Δεδομένου ότι οι Σύμμαχοι ήταν αποφασισμένοι να προβούν στο διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, περιοχές της οποίας θα περιέρχονταν υπό τον έλεγχό τους, ο Βενιζέλος ήταν της γνώμης πως η Ελλάδα είχε μεγαλύτερες διεκδικήσεις στην Μικρά Ασία από τους Συμμάχους, λόγω του ελληνικού στοιχείου που ζούσε στα μέρη εκείνα για περίπου τρεις χιλιάδες χρόνια.

*Ο Βενιζέλος δεν είχε αμφιβολίες πως, λόγω του κύρους του μεταξύ των ηγετών των Συμμάχων, θα είχε την οικονομική, και στρατιωτική συμπαράστασή τους, αν οι συνθήκες την απαιτούσαν.

*Ο Βενιζέλος δεν περίμενε να χάσει τις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, ιδίως μετά την επικύρωση της Συνθήκης των Σεβρών από τους Συμμάχους τον Αύγουστο του 1920, με την οποία γινόταν πραγματικότητα «η Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών».

Αλλά ούτε, προσθέτω, μπορούσε να προβλέψει ο Βενιζέλος πως σε περίπτωση της εκλογικής του ήττας, η νέα κυβέρνηση θα ακολουθούσε εκείνην την αδιανόητη πολιτική για την πορεία προς την Άγκυρα, που οδήγησε στην εξάντληση, και τελική ήττα, του ελληνικού στρατεύματος.
Αν ο ίδιος επανεκλεγόταν πρωθυπουργός τον Νοέμβριο του 1920, και πραγματοποιούσε την ενσωμάτωση της Σμύρνης, με την ενδοχώρα της και τις προσκείμενες περιοχές, στο ελληνικό κράτος, η ιστορία θα τον έκρινε διαφορετικά.
Κατά την άποψή μου, για την καταστροφή της Σμύρνης, και τον ξεριζωμό του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης, υπεύθυνοι ήταν ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και οι βασιλόφρονες, και ανίκανες, κυβερνήσεις του.
Την ερχόμενη εβδομάδα θα αναφερθώ στα εγκληματικά λάθη που διαπράχθηκαν από τις προσκείμενες στον βασιλιά Κωνσταντίνο κυβερνήσεις από το 1921 που οδήγησαν στην Μικρασιατική Καταστροφή.
Θα κλείσω τη σειρά αυτή την μεθεπόμενη εβδομάδα, με την πυρπόληση της Σμύρνης από τα στίφη του Μουσταφά Κεμάλ τον Σεπτέμβριο του 1922, η οποία υπήρξε η τελευταία δραματική σκηνή της Μικρασιατικής Τραγωδίας…

Σημείωση
1) Κωνσταντίνος Δ. Σβολόπουλος «Η ΑΠΟΦΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ», Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ» και Ίκαρος Εκδοτική Εταιρία, Αθήνα 2009.
Ο Κ. Δ. Σβολόπουλος είναι από τους πιο έγκριτους σύγχρονους Έλληνες ιστορικούς. Είναι ομότιμος Καθηγητής της Ιστορίας του Nεότερου Ελληνισμού στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και είναι επίτιμος Διευθυντής του Iδρύματος Mελετών Xερσονήσου του Aίμου.