ΜΕΡΟΣ 4Ο

Ο Αριστοτέλης, αφού ανασκόπησε και ανασκεύασε τις περί ψυχής δοξασίες των προγενέστερων φιλοσόφων, κατέληξε σε κάποια συμπεράσματα. Ένα από αυτά είναι το ότι στην ψυχή του ανθρώπου υπάρχουν πέντε δυνάμεις (ή ενέργειες): η ορεκτική, η θρεπτική, η κατά τόπον κινητική, η αισθητική και η νοερή. Με το συμπέρασμα αυτό κλείνει το Πρώτο Βιβλίο της Περί ψυχής πραγματείας. Αλλά προτού περάσουμε στο Δεύτερο Βιβλίο, καλό είναι να ξεκαθαρίσουμε κάποιους από τους τεχνικούς όρους που χρησιμοποιεί ο Σταγιρίτης σοφός.

Κίνηση. Με τον όρο «κίνηση» ο Αριστοτέλης εννοεί όχι μονάχα την αλλαγή θέσης ενός αντικειμένου μέσα στον χώρο, αλλά και μέσα στον χρόνο, όπως π.χ. η κίνηση που μετατρέπει το βρέφος σε παιδί, το παιδί σε έφηβο, τον έφηβο σε άντρα, τον άντρα σε γέρο, τον γέρο σε μια χούφτα χώμα ή στάχτη.

Ουσία. Η «ουσία» είναι όχι αυτό που φαίνεται, αλλά αυτό που βρίσκεται μέσα σε μια έννοια. Στην έννοια π.χ. «άνθρωπος» η ουσία είναι η ψυχή, που βρίσκεται μέσα στο σώμα. Επιπλέον, «ουσία» είναι η αιτία της ύπαρξης άλλων αντικειμένων, και που η ίδια υπάρχει μέσα στα αντικείμενα αυτά.

Είδος. Με τον όρο «είδος» ο Αριστοτέλης εννοεί το πρότυπο ή τον τύπο, σύμφωνα με τον οποίο φτιάχνεται κάτι. Το «είδος» είναι αυτό που δίνει την ομορφιά, την αρμονία, την τάξη, τη μορφή σ’ ένα σώμα.

Εντελέχεια. Ο αριστοτελικός όρος «εντελέχεια» (έχει το τέλος εντός) σημαίνει την τελειωτική μορφή (το είδος) που παίρνει ένα φυσικό οργανικό σώμα. Ο τελικός σκοπός π.χ. του σπόρου που πέτυχε να γίνει φυτό, είναι «εντελέχεια».

Δυνάμει. Η δοτική «δυνάμει» (από το «δύναμις») σημαίνει τη δυνατότητα που έχει ένα φυσικό πράγμα να πάρει την τελειωτική του μορφή. Το ξερό φασόλι π.χ. είναι «δυνάμει» φασολιά.

Κατά συμβεβηκός. Με τη φράση «κατά συμβεβηκός» ο Αριστοτέλης εννοεί αυτό που γίνεται όχι κατ’ ανάγκη, αλλά από τυχαία σύμπτωση. Ο ναύτης π.χ., που είναι ξαπλωμένος πάνω στο κατάστρωμα του πλοίου που ταξιδεύει, κινείται «κατά συμβεβηκός».
Μπαίνουμε τώρα στο Δεύτερο Βιβλίο της Περί ψυχής πραγματείας, και διαβάζουμε:

ΟΥΣΙΑ, ΥΛΗ, ΕΙΔΟΣ

«Μιλήσαμε γι’ αυτά που οι προγενέστεροι φιλόσοφοι μας παρέδωσαν για την ψυχή. Ας ξαναγυρίσουμε στην αρχή για να ορίσουμε τι πράγμα είναι η ψυχή και ποιος μπορεί να είναι ο γενικότερος ορισμός της.
»Λέμε λοιπόν ότι μία κατηγορία των όντων είναι η ουσία. Η ουσία έχει δύο μέρη: την ύλη και τη μορφή (το είδος). Η μορφή είναι αυτή που δίνει ταυτότητα σ’ ένα πράγμα. Υπάρχει και τρίτο μέρος, που είναι η ένωση ύλης και μορφής.
»Ουσίες είναι τα σώματα – και κυρίως τα φυσικά σώματα. Από τα φυσικά σώματα, άλλα έχουν ζωή, άλλα δεν έχουν. «Ζωή» ονομάζουμε αυτό που κάνει το κάθε σώμα να τρέφεται, ν’ αυξάνεται και να φθείρεται από μόνο του. Συνεπώς, κάθε φυσικό σώμα που έχει ζωή, είναι ουσία. Αλλά ουσία σύνθετη: από ύλη και είδος, καθώς είπαμε. Κι επειδή το φυσικό σώμα είναι σώμα που έχει ζωή, το σώμα δεν μπορεί να είναι ψυχή. Αναγκαστικά λοιπόν η ψυχή είναι η μορφή (το είδος) ενός φυσικού σώματος, που μπορεί («δυνάμει») ν’ αποκτήσει ζωή. Η ουσία λοιπόν της ψυχής είναι εντελέχεια ενός τέτοιου φυσικού σώματος.

Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

»Η εντελέχεια όμως λέγεται με δύο τρόπους που αναλογούν, ο ένας στην επιστήμη (στη γνώση) και ο άλλος στη θεωρία. Είναι φανερό ότι η ψυχή είναι όπως η επιστήμη. Μέσα στην ύπαρξη της ψυχής περιέχεται και ο ύπνος και το ξύπνιο. Το ξύπνιο είναι ανάλογο προς τη θεωρία, ενώ ο ύπνος είναι ανάλογος προς τη γνώση, που δεν χρησιμοποιείται ενεργά (ο μαθηματικός λ.χ. που κοιμάται γνωρίζει μαθηματικά, αλλά δεν τα χρησιμοποιεί όταν κοιμάται).

»Κατά τη γένεση ενός πράγματος, προηγείται η επιστήμη (η κατοχή γνώσης). Γι’ αυτό η ψυχή είναι η πρώτη εντελέχεια φυσικού σώματος, που έχει τη δυνατότητα απόκτησης ζωής (ψυχή εστιν εντελέχεια η πρώτη σώματος φυσικού δυνάμει ζωήν έχοντος). Και το κάθε φυσικό σώμα αυτού του είδους, είναι σώμα οργανικό (έχει όργανα). Όργανα, επίσης, είναι και τα μέρη των φυτών. Το φύλλο π.χ. είναι σκέπασμα του περικαρπίου, και το περικάρπιο είναι σκέπασμα του καρπού. Οι ρίζες του φυτού αντιστοιχούν στο στόμα του ζώου, γιατί ρίζες και στόμα τραβούν την τροφή.

»Αν λοιπόν είναι ανάγκη να δώσουμε κοινό ορισμό για κάθε είδος ψυχής, λέμε ότι η ψυχή είναι η πρώτη εντελέχεια σώματος φυσικού οργανικού. Γι’ αυτό δεν πρέπει ν’ αναζητούμε αν η ψυχή και το σώμα είναι ένα, όπως δεν αναζητούμε αν το κερί και το σχήμα που έχει είναι ένα (ή αν η κόψη του τσεκουριού και το μέταλλό της είναι ένα).

»Είπαμε λοιπόν γενικά τι είναι η ψυχή. Θα πούμε τώρα ποια είναι η ουσία της ψυχής σ’ ένα Α ή Β σώμα. Ας υποθέσουμε ότι το τσεκούρι ήταν ένα φυσικό σώμα. Η έννοια του τσεκουριού είναι η ουσία του, και η ουσία του είναι να κόβει. Η ίδια η έννοια είναι και η ψυχή του. Αν όμως αφαιρεθεί αυτή, δεν θα είναι πια τσεκούρι παρά μονάχα κατ’ όνομα. Παρόμοια, αν το μάτι ήταν ζώο, ψυχή του θα ήταν η όραση. Γιατί η όραση είναι η νοητή ουσία του ματιού. Το μάτι είναι η ύλη της όρασης. Αν λείψει η όραση, το μάτι δεν είναι πια μάτι παρά μονάχα κατ’ όνομα, όπως ένα μαρμάρινο ή ζωγραφισμένο μάτι. Είναι λοιπόν φανερό ότι η ψυχή δεν υπάρχει χωριστά από το σώμα ούτε και κάποιο από τα μέρη της (αν η ψυχή είναι εκ φύσεως χωρισμένη σε μέρη).»
 (Συνεχίζεται)