Ο παρθενικός ποιητικός τόμος του Δημήτρη Τρωαδίτη με τίτλο «Η μοναξιά του χρόνου» που κυκλοφόρησε τον περασμένο Οκτώβρη (εκδ. Οδός Πανός, Αθήνα 2016, σελίδες 68), σύμφωνα με τα «Περιεχόμενα» συστεγάζει τις εξής τρεις συλλογές: «Η μοναξιά του χρόνου» (15 ποιήματα), «Δώδεκα και μία στιγμές υπόληψης» (13 ποιήματα) και «Απόπειρες ονείρων» (22 ποιήματα). Τα ποιήματα της συλλογής δεν τιτλοφορούνται αλλά αριθμούνται, επειδή ο ποιητής αποφεύγει συνειδητά οιονδήποτε θεματικό προσδιορισμό και/ή ταυτοποίηση. Εξ ου και στην πρώτη συλλογή η ταυτότητα εκάστου ποιήματος καθορίζεται από το 1 έως το 15. Στη δεύτερη συλλογή υπάρχει μια ελαφρά παραλλαγή: το κάθε ποίημα ορίζεται ως «στιγμή πρώτη» κτλ., ενώ στην τρίτη συλλογή τα ποιήματα προσδιορίζονται ως «απόπειρα πρώτη» κ.ο.κ. Η τακτική αυτή (αποφυγής συγκεκριμένου τίτλου) οφείλεται στο γεγονός ότι η ποίηση του Τρωαδίτη δεν προσφέρεται για κατηγοριοποίηση σε καλούπια/στεγανά, με ταμπελίτσες (τίτλους) που να την (προ)καθορίζουν. Γιατί κάτι τέτοιο θα αντιστρατευόταν τον διφορούμενο χαρακτήρα της και θα ερχόταν σε αναντιστοιχία με την όλη ανοιχτή υφή της. Γι’ αυτό και η μόνη παραχώρηση που κάνει είναι να εξειδικεύει τους τίτλους με τις προσθήκες «στιγμή» (στη 2η συλλογή) και «απόπειρα» (στην 3η συλλογή). Το σημαντικότερο: Όπως δηλώνει κατηγορηματικά στο επιγραμματικό ποίημα «απόπειρα ενδέκατη», η όποια φαινομενική ταυτότητα δεν είναι παρά ψευδαίσθηση και φενάκη («φοράς ατάραχος / τ’ όνομά σου / περιφέροντάς το / με ευτελή κοσμήματα / κειμήλιο σε φωτιές / που τρεμοκαίνε / ασήμαντο στολίδι / προς εξαφάνιση / κι ας διατείνονται οι μετεωρολόγοι / ότι χρειάζεται τόλμη / ν’ αγαπήσεις ακόμα / και την ύστατη / σταγόνα δάκρυ», σ. 57). Έπειτα, τα απρόσωπα, άψυχα νούμερα των τίτλων του ταυτίζονται ιδανικά με την μηχανοποιημένη, απάνθρωπη ύπαρξη που επιχειρεί να απεικονίσει.
Τα ποιήματα, άλλωστε, του Τρωαδίτη δεν αντανακλούν ολοκληρωμένες φιλοσοφικές, ηθικές, αισθητικές ή άλλες θέσεις, αλλά αυθόρμητες, «στιγμιαίες απόπειρες» να συλλάβει και απαθανατίσει, εν είδει ενσταντανέ, το άφατο μυστήριο και θαύμα της ύπαρξης. Κι αυτό μέσα από κάποια αντιπροσωπευτικά θραύσματα και ψήγματα του ποιητικού λόγου, που όμως εμπεριέχουν συμπυκνωμένο το όλον (καθότι «εν το παν»), όπως διακηρύσσει το ποίημα «απόπειρα πρώτη» («κάθε απόπειρα σκέψης / περιέχει όλες τις σκέψεις μαζί / κάθε κίνηση στο άπειρο / περιέχει όλες τις κινήσεις μαζί», σ. 47). Απ’ αυτή την άποψη, ο θεματικός προσδιορισμός της εν λόγω ποίησης δεν είναι πάντα εύκολη διαδικασία – πολύ περισσότερο όταν η εξιχνίαση της ανθρώπινης ταυτότητας παραμένει μια πολύπλοκη διαδικασία, όπως εύγλωττα συνοψίζει το ποίημα «απόπειρα δέκατη έβδομη» («η οντότητά σου / ενδότερα αρχαίου ναού / μυστικό ρυάκι / σε σκοτεινές πεδιάδες / με καταβόθρες πικρές / αλάτι και χάλκινη σκουριά / αγάπη σε ακάνθινες αψίδες / των πεπιεσμένων στιγμών / της ζωής σου», σ. 63).
Η θεματική ταυτότητα του ποιητικού σύμπαντος του Τρωαδίτη περιστρέφεται γύρω από κάποιες πάγιες «έμμονες ιδέες» που εκδηλώνονται ως απόηχοι προσωπικών αναμνήσεων και βιωμάτων του μακρινού παρελθόντος («ήχοι απ’ τα μακρινά νιάτα / σπασμένες φτερούγες / ξεστρατισμένων γλάρων / έμμονες ιδέες / σφηνωμένες στο μυαλό / ζαρωμένες / στην αφηρημάδα τους» [«απόπειρα ένατη»], σ. 55). Θεματικά δε εστιάζονται στην υπαρξιακή αγωνία, τα αδιέξοδα της ζωής και τη ματαιότητά της, την παρακμή, τον ξεπεσμό και, τέλος, στον επικείμενο αφανισμό του ανθρώπου. Διαδικασία που οδηγεί, ενίοτε, σ’ ένα είδος φιλοσοφικού μηδενισμού. Αντιστοίχως, και ως αντιστάθμισμα σ’ όλο αυτό το νοσηρό, πεσιμιστικό κλίμα, αντιπαρατίθεται ο παραμυθητικός, λυτρωτικός ρόλος του (ποιητικού) λόγου.
Η γενικευμένη απαισιοδοξία για το αναπόδραστο της ανθρώπινης κατάστασης (μοίρας) διέπει, με διάφορες παραλλαγές, όλα σχεδόν τα ποιήματα της συλλογής. Ενδεικτικό λόγου χάρη είναι το ποίημα «1» στην πρώτη συλλογή («τα κουπιά σπασμένα / γδαρμένα τα παλαμάρια / κωπηλατούμε στ’ άβαθα ποτάμια […] σκύβουμε πάνω από οστά / λέπια και πτερύγια […] αποκοιμόμαστε / και κανείς δεν μας σκέφτεται / μέσα σε θροΐσματα / πριν το μεγάλο χιόνι / σκεπάσει τα μαλλιά μας…», σ. 12). Από τη δεύτερη συλλογή, δειγματοληπτικά και μόνο αναφέρουμε το ποίημα «στιγμή δέκατη» όπου διατυπώνεται επιγραμματικά το πεπερασμένο του ανθρωπίνου βίου και η ματαιότητά του (με απόηχους από το γνωστό βιβλικό «άνθρωπος, ωσεί χόρτος αι ημέραι αυτού»). Εδώ υπογραμμίζεται το αναπότρεπτο της μοιραίας ήττας του ανθρώπου («φεύγουμε σαν το όνειρο / ξεστρατίζουμε σαν λωρίδα φωτός / απ’ τη χαραμάδα του χρόνου / αποχωρώντας απ’ τη σκηνή / με φωνή αλαργινή / και δειλές φλόγες», σ. 40) – εικόνα που επίσης θυμίζει το σαιξπηρικό «όλος ο κόσμος μια σκηνή». Άξιο μνείας είναι, ακόμη, το ποίημα «στιγμή δωδέκατη», στο οποίο εκφράζεται εμμονικά όχι μόνο το αδιέξοδο της ζωής αλλά, κυρίως, οι ψευδαισθήσεις του ανθρώπου («να πιαστούμε από αλήτες / συννεφιασμένους / πασχίζουμε / που τα παίζουν όλα για όλα / με άδεια μπουκάλια βλέμματα στον ουρανό / να κατεβάσει το όποιο μάννα») ιδίως όταν η ήττα είναι προδιαγεγραμμένη, με αποτέλεσμα όλα να είναι οριστικά και αμετάκλητα χαμένα («να διαβούμε σε ρυάκια / με βάρκα βομβαρδισμένη / αίμα ξερό και χαλασμένο», σ. 42). Πιο οδυνηρό όμως για τον ποιητή – πέρα απ’ την ανημπόρια του ανθρώπου να υπερβεί τη μοίρα, τη μοναξιά και τη μηδαμινότητά του σ’ ένα κατά τα άλλα αφιλόξενο, αν όχι εχθρικό, σύμπαν – είναι το γεγονός ότι έχει απόλυτη επίγνωση αυτής της απέλπιδας κατάστασης («η σιγανή φωνή μας / τιτίβισμα σπουργιτιού / που δεν ήρθε με χέρια / ολόλευκα κλαίει τη νύχτα / πίσω από καθρέφτες» [«στιγμή δέκατη τρίτη»], σ. 43). Τη δυστυχία αυτή επιχειρεί απεγνωσμένα να αντισταθμίσει, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση μιας ευτελούς διασκέδασης, όταν ο άνθρωπος «συνωστίζεται / σε χοροπηδάδικα ευκαιρίας / για μια στιγμή υπόληψης» (ό.π.) – αντίδραση που όμως επιδεινώνει τον εξευτελιστικό ξεπεσμό του.
Από τα πιο ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά της ποίησης του Τρωαδίτη θεωρώ το αυτοαναφορικό της στοιχείο – δηλαδή τη θεματική ενασχόλησή του με τους προβληματισμούς γύρω από την ίδια την ποιητική τέχνη και τις παραμέτρους της. Καθόλου τυχαίο, άλλωστε, που από το πρώτο κιόλας εισαγωγικό του ποίημα «1» γίνεται σαφής υπαινιγμός στην ποιητική διαδικασία, με αναφορά στη «λάσπη της δημιουργίας» («Οι νεκροί στις κοιλάδες / δεν ξεχνιούνται / ούτε η λάσπη της δημιουργίας / που πέφτει στο κενό», σ. 11). Μολονότι εκ πρώτης όψεως δίνεται η εντύπωση ενός αντιφατικού σχήματος (εξαιτίας της τεχνικής των αντιθέσεων που αρέσκεται να χρησιμοποιεί ευρέως ο ποιητής), τελικά δεν υπάρχει αυτοαναίρεση όσον αφορά τη χρησιμότητα της ποίησης, όταν αναφέρεται στη «λάσπη της δημιουργίας / που πέφτει στο κενό»). Τουναντίον, τονίζεται και αιτιολογείται γιατί «η λάσπη της δημιουργίας» δεν μπορεί να ξεπέσει στη λήθη ή την αχρηστία, όπως επιβεβαιώνει η καταληκτική στροφή («Τα τραγούδια της αναμονής / δεν είναι ανώφελα / καθώς το λάδι / στη μηχανή του κόσμου / δρασκελάει τους αιώνες / ως άλλη καλπάζουσα αγωνία / να αναδυθεί η ανατολή της σκέψης», ό.π.). Έτσι, εδώ έχουμε την αντιπαραβολή αίτιου-αιτιατού που αποσαφηνίζει το τελικό αποτέλεσμα, αφού η «ανατολή της σκέψης» προϋποθέτει τη «λάσπη της δημιουργίας».
Ωστόσο, το καλύτερο και αντιπροσωπευτικότερο δείγμα τής εν λόγω αυτοαναφορικότητας εντοπίζεται στο ποίημα «7», καθώς εκφράζει ανάγλυφα τον πυρήνα των προβληματισμών του ποιητή. Συγκεκριμένα, την αγωνία, το άγχος και άχθος των δυσκολιών της ποίησης («Να ψάχνεις τις λέξεις / να τις ταιριάξεις στον αφρό / του σκοταδιού τεράστιο φορτίο», σ. 17), αλλά και την άφατη ανταμοιβή που προσφέρει στο δημιουργό της («το σπρώχνεις μπροστά σου / κι αντί για τους τροχούς / ακούς ν’ αναστενάζουν τα πουλιά», ό.π.). Με την προϋπόθεση, βέβαια, ότι κάποιος θα σταθεί τυχερός να τρυγήσει απειροελάχιστα, έστω, ψήγματα στίχων, παρά τις όποιες αντιξοότητες του εγχειρήματος («οι στίχοι ψαρεύονται / κι ας μας βρίζουν τα ρυάκια», ό.π.) δηλαδή «μια λεξούλα» («άλλοτε είμαστε τυχεροί / άλλοτε αγκομαχάμε / να αλιεύσουμε μια τόση δα λεξούλα», ό.π.). Προφανώς ο ποιητής έχει απόλυτη επίγνωση των δυσχερειών της τέχνης του, η συνειδητότητα των οποίων όμως δεν τον αποθαρρύνει απ’ το να συνεχίσει την προσπάθεια, προκειμένου να γευθεί τη σαγήνη της ποίησης – που είναι, άλλωστε, και η μόνη του αποζημίωση. Πράγμα που διαπιστώνεται αλάνθαστα και στο ποίημα «απόπειρα πρώτη» όταν διατείνεται: «κάθε απόπειρα σκέψης / […] κάθε κίνηση στο άπειρο / […] κάθε έμπνευση στα κενά διαστήματα / περιέχει όλες τις γητειές του κόσμου» (σ. 47).
Εν κατακλείδι: Η ποίηση του Τρωαδίτη έρχεται να επιβεβαιώσει τη ρήση του Φερνάντο Πεσσόα ότι «η λογοτεχνία είναι μια απόδειξη ότι η πραγματικότητα δεν αρκεί» – άποψη που αντανακλάται ανάγλυφα στο στίχο «η πραγματικότητα είναι άλλη» ([«απόπειρα δέκατη πέμπτη»], σ. 61). Αυτή την οπτική της «άλλης πραγματικότητας» (της συνήθως σκληρής και ανυπόφορης, πλην μυστηριώδους και μαγικής) μας προσφέρει ως τίμιο δώρο ο Τρωαδίτης μ’ αυτή τη σεμνή αλλά καθ’ όλα επιβλητική (και τυπογραφικά καλαίσθητη) πρώτη ποιητική συλλογή του. Μέσα από έναν άψογα φροντισμένο και καλοδουλεμένο ελεύθερο στίχο (καθόλου εύκολη υπόθεση, ομολογώ) επιχειρεί τη συμπαντική ενατένιση όσο και (ανα)σύνθεση ενός παράλογου, κατακερματισμένου (εσωτερικού κι εξωτερικού) κόσμου, καθώς αιωρείται «μέσα σε ανεπαίσθητα / θραύσματα χρόνου» ([απόπειρα δέκατη έκτη»], σ. 62). Η σύλληψη και αποτύπωση αυτού του «άλλου» οράματος του κόσμου, διεξάγεται μέσω μιας αντίστοιχης βασανιστικής θραυσματικής γραφής («ο ήλιος βασανιστικός / η γραφή θραυσματική» ([απόπειρα εικοστή δεύτερη»], σ. 68).
Ο Τρωαδίτης –ευτυχώς– δεν ανήκει στη συνομοταξία των εύκολων, αβασάνιστων ποιητών «εκ του προχείρου». Ούτε βέβαια και απευθύνεται σε αμύητους και άσχετους αναγνώστες, αλλά σε λίγους κι εκλεκτούς. Γνωρίζοντας, προφανώς, τη ρήση του μεγάλου Μπόρχες ότι «οι επαρκείς αναγνώστες είναι τόσο σπάνιο είδος όσο και οι μαύροι κύκνοι…», δεν φοβάται να ανήκει σ’ αυτή τη συνομοταξία των δυσνόητων, «κρυπτικών» ποιητών που χρησιμοποιούν μια «συνωμοτική γλώσσα», για να μεταχειριστώ την ορολογία του Δημήτρη Στεφανάκη. Γιατί, όπως παρατηρεί ο τελευταίος σ’ ένα πρόσφατο έξοχο βιβλίο του, «Ο ποιητής θυμίζει κάποιον που θέλει να περάσει το ποτάμι και δεν φροντίζει να πατήσει από πέτρα σε πέτρα αλλά επιχειρεί με μία και μόνη δρασκελιά να φτάσει στην αντίπερα όχθη. [Εξ ου και] Ο τρόπος που η μοντέρνα ποίηση συνδέει απομακρυσμένες μεταξύ τους έννοιες μας γοητεύει κι άλλο τόσο μας δυσκολεύει» («Πώς η λογοτεχνία σού αλλάζει τη ζωή», εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2016, σ. 112).
Εδώ ακριβώς όμως έγκειται και η πρωτοτυπία και γοητεία της ποίησης του Τρωαδίτη: στο ότι δεν έχει πέσει θύμα στις Σειρήνες της ευκολογραφίας/προχειρογραφίας, όπως τόσοι και τόσοι δήθεν ποιητές και λογοτέχνες. Γιατί το πρόβλημα, σε τελική ανάλυση, δεν είναι τόσο οι ποιητές όσο –κυρίως– οι αναγνώστες, όπως πειστικά επεξηγεί ο Στεφανάκης: «Ο αντιληπτικός κώδικας των αναγνωστών […] ακολουθεί τα μικρά ασφαλή βήματα της λογικής μεθόδου. Αδυνατεί να παρακολουθήσει τις τολμηρές πτήσεις της ποιητικής σκέψης. […] Είναι φορές που νιώθεις πως έχεις να κάνεις με παράνομους, οι οποίοι συνομιλούν ερήμην μας. Η διαταραγμένη σχέση μας με την ποίηση προκαλεί αμηχανία και όχι άδικα. Όσο θα επιζητούμε να κατακτήσουμε τα πάντα με τη σιδηρόφρακτη λογική μας, θα παραμένουμε δύσπιστοι και απρόθυμοι σε ό,τι υπερβαίνει την αντιληπτική μας ικανότητα. Θα είμαστε εχθρικοί με τη δημιουργία που αρνείται να πάει με τα νερά μας…» (ό.π., σ. 112-13).
Όπως διατείνεται ο μεγάλος Ινδός φιλόσοφος και πνευματικός γκουρού Osho, «μόνο το ψεύτικο και το αβέβαιο δημιουργούνται γρήγορα, όπως στην αλυσίδα συναρμολόγησης. Ενώ για κάτι αληθινό χρειάζεται χρόνος». Ο Δημήτρης Τρωαδίτης είναι ένας σεμνός, χαμηλών τόνων άνθρωπος και ποιητής που απεχθάνεται την αυτοπροβολή, αν και ασχολείται επί δεκαετίες, αθόρυβα, με την ποίηση. Γι’ αυτό και το έργο του δεν είναι κίβδηλο προϊόν απομίμησης, αλλά γνήσιο και αυθεντικό, με ένα ευδιάκριτα προσωπικό στίγμα. Πρόκειται για έναν εμφανώς ψαγμένο δημιουργό, τον οποίο η ποιητική τέχνη τον έχει προβληματίσει και παιδέψει πολύ. Τα αποτελέσματα είναι απτά στην υπό εξέταση συλλογή. Με την τελευταία ο Τρωαδίτης –αν δεν απατώμαι– έρχεται, έστω και κάπως καθυστερημένα, να εγγράψει σοβαρές υποθήκες για το μέλλον. Αν μη τι άλλο, η περίπτωσή του αξίζει οπωσδήποτε να προσεχθεί ευρύτερα.
(Σημ.: Θερμές ευχαριστίες στον ποιητή Δημήτρη Τρωαδίτη για την την ποιητική του συλλογή και τις ωραίες στιγμές που μου χάρισε. Επίσης για τη θερμή του αφιέρωση. Χαίρομαι που ακολούθησε την προτροπή μου να εκδώσει τη «Μοναξιά του χρόνου». Καλοτάξιδη!)
*Ο Δρ. Γιάννης Βασιλακάκος είναι πανεπιστημιακός, διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Μελβούρνης, και συγγραφέας. Το τελευταίο του βιβλίο τιτλοφορείται: «Τα Αμαρτύρητα: Σχέδιο Βιογραφίας του Βασίλη Βασιλικού» (εκδ. Οδός Πανός, Αθήνα 2016).