Ο αρχαίος βιογράφος Διογένης Λαέρτιος μας πληροφορεί ότι κάποιοι ισχυρίζονταν («ένιοί φασιν») ότι οι τρεις Χάριτες πάνω στην Ακρόπολη των Αθηνών, που απεικονίζονταν ντυμένες («ενδεδυμένας ούσας»), ήταν έργο του Σωκράτη («Βίοι φιλοσόφων» 5.19). Να θυμίσουμε εδώ ότι ο πατέρας του Σωκράτη, ο Σωφρονίσκος, ήταν λιθοξόος με δικό του εργαστήριο. Είναι λοιπόν πιθανό ο νεαρός Σωκράτης να είχε αρχικά ακολουθήσει τα καλλιτεχνικά βήματα του πατέρα του.

Όμως σήμερα το θέμα μου είναι άλλο. Οι δικές μου τρεις Χάριτες δεν είναι η Αγλαΐα, η Ευφροσύνη και η Θάλεια: είναι η Απάθεια, η Αυτάρκεια και η Αταραξία. Αυτή είναι η δική μου «άγια τριάδα»! Αυτή εγώ λατρεύω και αυτή έχω στο εικονοστάσι της μυαλοθήκης μου. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από την πρώτη Καλλονή.

Η ΑΠΑΘΕΙΑ

«Απάθεια» σημαίνει απουσία πάθους. Στο φθινόπωρο της ζωής μου η φιλοσοφία με βοήθησε να τινάξω το σεντόνι του μυαλού μου για να φύγει η σκόνη του πάθους – πάθος για ποτό, πάθος για χαρτοπαίγνιο, πάθος για ποδόσφαιρο, πάθος για πολιτική, πάθος γι’ αναγνώριση.

Όμως μιλώντας εδώ για «απάθεια», δεν εννοώ αδιαφορία για όλα: εννοώ την κατάσταση του νου που μου επιτρέπει να μη με ταράσσουν τα πάθη. Έτσι, με αυτή την έννοια, ο απαθής φιλόσοφος είναι ο συνετός φιλόσοφος. Είναι αυτός που αποφεύγει ν’ αντιδρά συγκινησιακά σε εξωτερικά γεγονότα. Άλλωστε, κανένας δεν μπορεί να ελέγξει τα εξωτερικά γεγονότα.

Φαντάζομαι τον εαυτό μου ως έναν τροχό αυτοκινήτου που τρέχει πάνω στον ανώμαλο χωματόδρομο της ζωής. Δεν μπορώ να ελέγξω τις ανωμαλίες του δρόμου – αυτές είναι δεδομένες. Μπορώ όμως να τις δεχτώ, γιατί είμαι μαλακός κι έχω χώρο. Ο τροχός που δεν είναι μαλακός, αλλά φτιαγμένος από σκληρό καουτσούκ, θα κομματιαστεί γρήγορα τρέχοντας πάνω σε πέτρες και λακκούβες. Όσο σκληρό και αν είναι το συμπαγές καουτσούκ, η πέτρα είναι σκληρότερη.

Έτσι εγώ, ο μαλακός τροχός, συνεχίζω το ταξίδι της ζωής με τη δική μου βούληση, με το δικό μου «θέλω», και περνώ από την απάθεια στην ευπάθεια, στα καλά και ωφέλιμα πάθη.

ΑΥΤΑΡΚΕΙΑ

Αυτή η δεύτερη Καλλονή μου δείχνει πώς ν’ απολαμβάνω τη ζωή, περιορίζοντας την επιθυμία. Όμως όχι την κάθε επιθυμία. Τις φυσικές επιθυμίες (φαγητό, ύπνος, έρωτας κτλ.) δεν τις περιορίζω. Περιορίζω τις μη φυσικές, μη απαραίτητες επιθυμίες, που ξεπηδούν από κούφιες κοινωνικές αντιλήψεις. Αυτές προσπαθώ όχι απλά να τις περιορίσω, αλλά να τις εξαφανίσω.

Οι κούφιες γνώμες (κενοδοξίες) των άλλων τείνουν να μετατρέπουν τα μη απαραίτητα πράγματα σε απαραίτητα. Μου λένε ότι ένα πλούσιο φαγοπότι, ένα ρούχο αναγνωρισμένης μάρκας, ένα γυαλιστερό αυτοκίνητο κλπ. είναι απαραίτητα για την ευτυχία μου. Όχι, δεν είναι.

Αφήστε με να σκύψω στο αφτί σας και να πω: «Αν σήμερα καταφέρετε να έχετε λιγότερες επιθυμίες, αύριο θα έχετε περισσότερες χαρές». Στην ιερή γλώσσα των σοφών παππούδων μας, λέω: «Ο ελαχίστοις αρκούμενος πλουσιώτατός εστί». Ναι, μπορείτε να γίνετε πλούσιοι, μόλις γίνετε αυτάρκεις.

Γιατί νομίζετε η Πυθία είπε, «ανδρών απάντων Σωκράτης σοφώτατος»; Όχι για το δήθεν «εν οίδα ότι ουδέν οίδα» (τέτοια κουταμάρα δεν είπε ποτέ ο Αθηναίος σοφός). Εγώ θα έλεγα ότι ο Σωκράτης κρίθηκε σοφός γιατί, βλέποντας τα καταστήματα στην αγορά ασφυκτικά γεμάτα με πράγματα προς πώληση, αναφώνησε: «Πόσων εγώ χρείαν ούκ έχω!», δηλ. πόσα πράγματα εγώ δεν τα έχω ανάγκη! Ενώνω κι εγώ τη φωνή μου με τη δική του και τραγουδάμε: «Τα ασημικά και η πορφύρα,είναι χρήσιμα για το θέατρο, όχι για τη ζωή».

ΑΤΑΡΑΞΙΑ

Η τρίτη Καλλονή δημιουργεί ερώτημα: Ποια η διαφορά της με την πρώτη; Η διαφορά βρίσκεται στο εξής: ενώ η απάθεια είναι η απαλλαγή από τα πάθη, η αταραξία είναι η απαλλαγή από την ταραχή του νου που προκαλείται από άχρηστες σκέψεις.

Μπορούμε να πούμε ότι η αταραξία είναι μια εσωτερική πνευματική ηρεμία, μια ικανότητα που κάνει τον άνθρωπο να μένει ήρεμος μπροστά στο φόβο, στο θυμό, στη λύπη, στην πίεση της καθημερινότητας. Ο πνευματικά ατάραχος άνθρωπος καταφέρνει να ελέγχει τις συγκινήσεις του και να στέκεται πάνω από τα καθημερινά προβλήματα της ζωής. Να σημειώσουμε όμως ότι «αταραξία» δεν σημαίνει «απόλαυση»: απλά, σημαίνει «ηρεμία».

Στην αταραξία δεν φτάνουμε με μια μόνο απλή σκέψη γι’ αυτή. Χρειάζεται σταθερή και επίμονη εξάσκηση, μέχρις ότου μας γίνει «δεύτερη φύση». Δεν αδειάζει ο νους μας από άχρηστες σκέψεις τόσο εύκολα. Και μία από τις πλέον άχρηστες σκέψεις είναι αυτή του φόβου του θανάτου. Ο Επίκουρος λέει: «Η τέχνη της καλής ζωής και η τέχνη του καλού θανάτου είναι ίδια». Όταν μάθουμε καλά αυτή την τέχνη, τότε οδηγούμαστε στην ευδαιμονία, που σημαίνει έχουμε τον «καλό δαίμονα» μέσα μας. Αλλά και ο Βούδας είπε κάτι που ταιριάζει εδώ: «Όποιος έχει αδειάσει το μυαλό του, δεν αισθάνεται κανέναν φόβο».

Το «ευ ζην» (η καλή ζωή) δεν απαιτεί πολλά πράγματα: απαιτεί άλλη μία επιπλέον «άγια τριάδα» – ψωμί, κρασί, γυναίκα. Αν στην τριάδα αυτή προσθέσουμε και αυτή που σήμερα εξετάσαμε εδώ, δηλ. την απάθεια, την αυτάρκεια και την αταραξία, τότε έχουμε μάθει καλά την τέχνη της ζωής.