Ο «γνησιώτατος των Πλάτωνος μαθητών» Αριστοτέλης μπορεί να ήταν «μικρόμματος», «ισχνοσκελής» και «ταυλός την φωνήν», αλλά τετραπέρατος! Πραγματικός πανεπιστήμων! Δεν άφησε τίποτε να πέσει κάτω!

Ξεφυλλίζοντας (πάλι) τα «Μικρά φυσικά» του, στάθηκα στην «Περί ύπνου και εγρηγόρσεως» πραγματεία του. Στο Κεφάλαιο Γ’, για το οποίο θα μιλήσουμε πιο κάτω, ο Σταγειρίτης σοφός εξετάζει τον ύπνο, αλλά και τον νυσταγμό. Για μας, που διανύουμε το φθινόπωρο της ζωής μας, ο ύπνος και ο νυσταγμός είναι (κυριολεκτικά) προ οφθαλμών!

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Ο Αριστοτέλης αρχίζει ως εξής: «Περί δε ύπνου και εγρηγόρσεως σκεπτέον, τίνα τε τυγχάνει όντα, και πότερον ίδια της ψυχής ή του σώματος ή κοινά». Δηλαδή: «Σχετικά με τον ύπνο και την εγρήγορση, πρέπει να εξετάσουμε με ποιον τρόπο συμβαίνουν αυτά και εάν ανήκουν μόνο στην ψυχή ή στο σώμα ή και στα δύο».

Και συνεχίζει: «Εκτός από αυτά, πρέπει να εξετάσουμε τι είναι το ενύπνιο (το όνειρο) και για ποια αιτία οι κοιμώμενοι άλλες φορές ονειρεύονται και άλλες φορές όχι. Ή μήπως συμβαίνει οι κοιμώμενοι πάντοτε να βλέπουν όνειρα, αλλά δεν τα θυμούνται; Και αν συμβαίνει αυτό, ποια είναι η αιτία;».

Η απάντησή του στο αρχικό ερώτημα, εάν δηλ. ο ύπνος και η εγρήγορση ανήκουν μόνο στην ψυχή ή μόνο στο σώμα, είναι η εξής: «τω αυτώ του ζώου ή τε εγρήγορσις υπάρχει και ο ύπνος». Δηλαδή: «στο ίδιο σημείο του σώματος του ζώου υπάρχει η εγρήγορση και ο ύπνος».

Από πού όμως το συμπεραίνει αυτό; Από αντιθέσεις: Παρατηρεί ότι η όραση είναι στέρηση της τυφλότητας, και η τυφλότητα είναι στέρηση της όρασης. Και τα δύο ανήκουν στον οφθαλμό. Η ακοή είναι στέρηση της κωφότητας, και η κωφότητα είναι στέρηση της ακοής. Και τα δύο ανήκουν στο αφτί. Αφού λοιπόν ο ύπνος είναι στέρηση της εγρήγορσης, και η εγρήγορση είναι στέρηση του ύπνου, άρα και τα δύο αυτά πάθη πρέπει ν’ ανήκουν στο ίδιο όργανο. Αλλά σε ποιο;

Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Δεδομένου ότι η εγρήγορση εξαρτάται από την αίσθηση – μόνο όποιος αισθάνεται γρηγορεί – , είναι φανερό ότι και ο ύπνος, ως αντίθετος της εγρήγορσης, εξαρτάται από την ίδια αίσθηση. Έτσι έχουμε μια κοινή αίσθηση, που σχετίζεται τόσο με τον ξυπνητό (τον «εγρηγορότα») όσο και με τον κοιμώμενο (τον «καθυπνούντα»). Την αίσθηση αυτή ο Αριστοτέλης την ονομάζει «αίσθηση του πρώτου αισθητικού». Όμως σε ποιο μέρος του σώματος βρίσκεται το «πρώτο αισθητικό»; Η απάντηση είναι ότι το «πρώτο αισθητικό» βρίσκεται στην καρδιά.

Εδώ αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Αριστοτέλης θεωρούσε (εσφαλμένα, βέβαια) ότι στην καρδιά εδράζεται η κοινή αίσθηση και ότι γύρω από τον χώρο της καρδιάς ξεκινούν και καταλήγουν όλες οι αισθήσεις. Παράλληλα απέκρουε την προγενέστερη επικρατούσα άποψη (απόλυτα ορθή) ότι όλα τα ψυχικά φαινόμενα εδράζονται στον εγκέφαλο.

Για τον εγκέφαλο έλεγε: «Των αισθήσεων ο εγκέφαλος ουκ αίτιος ουδεμιάς» («Περί ζώων μορίων», 743 Β 28). Δηλαδή ο εγκέφαλος είναι εντελώς άσχετος με τις αισθήσεις. Τότε ποιος ο ρόλος του εγκεφάλου; Απλά, έλεγε ότι «ο μεν ουν εγκέφαλος εύκρατον ποιεί την περί την καρδίαν θερμότητα και ζέσιν» (ό.π. 652 Β 6). Δηλαδή, ο εγκέφαλος μετριάζει τη θερμότητα και τον βρασμό της καρδιάς, ψύχοντας το αίμα της.

ΤΑ ΠΑΡΑΞΕΝΑ

Δεν κρίνουμε τον Αριστοτέλη επειδή δεν γνώριζε τον ρόλο τού εγκεφάλου, παρότι κάποιοι άλλοι τον γνώριζαν, ούτε επειδή αγνοούσε την κυκλοφορία τού αίματος (με εξαίρεση ότι γνώριζε την άμεση μετάβαση του αίματος από την καρδιά προς τα άκρα και την κίνησή του προς τον εγκέφαλο και την επιστροφή από αυτόν). Τον κρίνουμε επειδή, για τον ύπνο, λέει πράγματα παράξενα, όπως:

«Οι δε φλεβώδεις ουχ υπνωτικοί… ουδ’ οι μελαγχολικοί. Κατέψυκται γαρ ο είσω τόπος» («Περί ύπνου και εγρηγόρσεως», 467a 25-30). Δηλαδή: «Αυτοί με τις μεγάλες φλέβες δεν αγαπούν τον ύπνο… ούτε οι μελαγχολικοί, γιατί το εσωτερικό τους έχει υποστεί ψύξη»! Και το κερασάκι στην τούρτα: «Και το όλον δε φίλυπνοι οι αδηλόφλεβοι και οι νανώδεις και οι μεγαλοκέφαλοι» (ό.π.). Δηλαδή: «Και γενικά, αγαπούν τον ύπνο αυτοί που έχουν αόρατες φλέβες, οι μικρόσωμοι και οι χοντροκέφαλοι»!

ΣΧΟΛΙΟ

Μην απορείτε όταν άνθρωποι σοφοί λένε και μερικά άσοφα. Κανένας δεν είναι τέλειος. Όλοι μας έχουμε και τις «τρελές» στιγμές μας. Μα θα μου πείτε: Και ποιος είσαι συ που τόσο ασύστολα μεγαλαυχείς μπροστά στον κατ’ εξοχήν συστηματικό κ’ εξάκουστο φιλόσοφο, όπως είναι ο Αριστοτέλης;

Όχι, μη βιαστείτε να με χαρακτηρίσετε μισόσοφο! Αγαπώ τη σοφία την ορθή. Αλλά προτιμώ να ζυγίζω το επιχείρημα, όχι το όνομα. Όνομα μεγάλο έχτισε και ο Πλάτωνας, που και αυτός είχε τη «θεότρελη» στιγμή του, όταν στην «ιδανική» του πολιτεία πρότεινε μια μερίδα γυναικών να είναι κοινές για μια μερίδα ανδρών και τα παιδιά που γεννιούνται να είναι και αυτά κοινά, έτσι ώστε ούτε ο πατέρας να ξέρει ποιο είναι το παιδί του ούτε το παιδί να ξέρει ποιος είναι ο πατέρας του («Πολιτεία» 459 D).

Όχι, δεν πιστεύω ότι οι «αδηλόφλεβοι», οι μικρόσωμοι και οι χοντροκέφαλοι αγαπούν περισσότερο από τους άλλους τον ύπνο!