Παρέκβαση: Στην Ελλάδα, λόγω κορωνοϊού, «κλείνουν σχολεία, πανεπιστήμια, μαζικοί χώροι πολιτισμού, διασκέδασης, χωρίς θεατές αθλητικοί χώροι». Εξαιρούνται οι εκκλησίες. Κανένα ποίμνιο δεν έχει προσβληθεί από τον κορωνοϊό. Τέλος παρέκβασης.

Με τον φίλο μου θεολόγο συμφωνήσαμε να διαφωνούμε σε πολλά ζητήματα. Ένα από αυτά είναι και το ζήτημα της ηθικής. Τις προάλλες προσπάθησε να με πείσει ότι η χριστιανική ηθική είναι ανώτερη από αυτή των Ελλήνων σοφών. Αν είχε διαβάσει Πλάτωνα, Αριστοτέλη και Επίκουρο, θα είχε αντίθετη άποψη.

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ

Αν θέλαμε να συνοψίσουμε τη χριστιανική ηθική, θα ρίχναμε μια ματιά στον Μακεδόνα γιατρό και συνάμα Ευαγγελιστή Λουκά, ο οποίος βάζει στο στόμα του Ιησού (βλ. 6:27-35) τα ακόλουθα ηθικά παραγγέλματα:

«Ν’ αγαπάτε τους εχθρούς σας («αγαπάτε τους εχθρούς υμών»), να κάνετε καλό σ’ αυτούς που σας μισούν («καλώς ποιείτε τοις μισούσιν υμάς»), να ευλογείτε αυτούς που σας καταριούνται («ευλογείτε τους καταρωμένους υμάς») και να προσεύχεσθε γι’ αυτούς που σας κακομεταχειρίζονται.

»Αν κάποιος σε χτυπήσει στο ένα μάγουλο, να του δώσεις και το άλλο («τω τύπτοντί σε επί την σιαγόνα πάρεχε και την άλλην»). Αν κάποιος σου αρπάξει το παντελόνι, άφησέ τον να σου πάρει και το σώβρακο («από του αίροντός σου το ιμάτιον και τον χιτώνα μη κωλύσης»).

»Δώσε σε όποιον σου ζητά κάτι («παντί αιτούντί σε δίδου»), και όταν κάποιος σου παίρνει αυτό που είναι δικό σου, μη ζητάς να το πάρεις πίσω («τα σα μη απαίτει»). Να κάνετε στους άλλους ακριβώς αυτό που θέλετε αυτοί να κάνουν σε σας («καθώς θέλετε ίνα ποιώσιν υμίν οι άνθρωποι ποιείτε αυτοίς ομοίως»).

»Αν αγαπάς μόνο τους ανθρώπους που σ’ αγαπούν, τότε για ποιο λόγο να λάβεις τη θεία χάρη; Μήπως και οι αμαρτωλοί δεν αγαπούν εκείνους που ανταποκρίνονται στην αγάπη τους; Κι αν κάνεις το καλό μόνο σ’ αυτούς που σου κάνουν καλό, τότε γιατί να λάβεις τη θεία χάρη; Μήπως και οι αμαρτωλοί το ίδιο πράγμα δεν κάνουν; Κι αν δανείζεις μόνο σ’ αυτούς που ελπίζεις ότι θα σου το επιστρέψουν, τότε γιατί να λάβεις τη θεία χάρη; Μήπως και οι αμαρτωλοί δεν δανείζουν για να πάρουν πίσω τα δανεικά;

»Όχι, ν’ αγαπάτε τους εχθρούς σας και να τους κάνετε καλό («αγαπάτε τους εχθρούς υμών και αγαθοποιείτε»). Να δανείζετε χωρίς να ελπίζετε ότι θα πάρετε πίσω κάτι, και τότε η αμοιβή σας θα είναι μεγάλη («και έσται ο μισθός υμών πολύς») και θα είστε παιδιά του Θεού («και έσεσθε υιοί υψίστου»).

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ

Στον πλατωνικό διάλογο «Γοργίας» (469b-c) ο Σωκράτης συνομιλεί με τον νεαρό αριστοκράτη Πώλο, εκπρόσωπο της σοφιστικής θεωρίας τού μεγάλου ρήτορα Γοργία. Μεταφέρω εδώ μια σύντομη στιχομυθία:

ΠΩΛΟΣ: Εσύ, λοιπόν, θα ήθελες ν’ αδικείσαι μάλλον ή ν’ αδικείς; («Συ άρα βούλοιο αν αδικείσθαι μάλλον ή αδικείν;»).

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Εγώ τουλάχιστον δεν θα ήθελα ούτε το ένα ούτε το άλλο («βουλοίμην μεν αν έγωγε ουδέτερον»). Αν όμως υπήρχε ανάγκη ν’ αδικώ ή ν’ αδικούμαι, τότε θα προτιμούσα μάλλον ν’ αδικούμαι παρά ν’ αδικώ («ει δ’ αναγκαίον είη αδικείν ή αδικείσθαι, ελοίμην αν μάλλον αδικείσθαι ή αδικείν»).

Ο Αριστοτέλης, στα «Ηθικά Νικομάχεια» (1138a 34-38), αναφερόμενος στο αν πρέπει κανείς ν’ αδικεί ή ν’ αδικείται, λέει:

«Είναι φανερό ότι και τα δύο είναι κακά («φανερόν δε και ότι άμφω μεν φαύλα») [. . .] Πάντως, το ν’ αδικείς είναι το χειρότερο» («αλλ’ όμως χείρον το αδικείν»). Και πιο κάτω (1169a 21-23) συνεχίζει:

«Είναι αλήθεια ότι ο σπουδαίος άνθρωπος κάνει πολλά για τους φίλους του και την πατρίδα («αληθές δε περί του σπουδαίου και το των φίλων ένεκα πολλά πράττειν και της πατρίδος»). Και αν χρειαστεί, πεθαίνει για τον φίλο» («κάν δέη, υπεραποθνήσκειν»).

Τέλος, σ’ ένα σπάραγμα από χαμένο έργο τού Επίκουρου (Frag. 56-57), διαβάζουμε:

«Ο σοφός άνθρωπος πονά («αλγεί») περισσότερο όχι για τον εαυτό του που βασανίζεται («στρεβλούμενος»), αλλά για τον φίλο του που κάποιοι τον βασανίζουν («στρεβλουμένου του φίλου»), και που γι’ αυτόν είναι έτοιμος να δώσει ακόμη και τη ζωή του» (και υπέρ αυτού τεθνήξεται»).

Η ΣΥΓΚΡΙΣΗ

Είναι φανερό ότι τα χριστιανικά ηθικά παραγγέλματα, που είδαμε πιο πάνω, δεν φτάνουν στο ύψος που φτάνουν τα αρχαία ελληνικά, δηλ. στο σημείο που ο φίλος είναι έτοιμος να πεθαίνει για τον φίλο του! Επιπλέον, το μειονέκτημα της χριστιανικής ηθικής είναι ο ελπιδοκοπικός και ανταποδοτικός χαρακτήρας της: Γίνε καλός για να κερδίσεις το καλό!

Όμως το ν’ αγαπάς τον εχθρό σου, μόνο και μόνο για να εισπράξεις κάποια θεϊκή χάρη, αυτό δεν έχει καμία ηθική αξία. Ηθική αξία έχει το ν’ αγαπάς τον εχθρό σου επειδή θεωρείς πως η αγάπη έχει τη δική της, αντικειμενική αξία (αυταξία). Δεν χρησιμοποιείς την αγάπη σου σαν εργαλείο για να κερδίσεις κάτι άλλο.

Συμπέρασμα: Η ηθική συμπεριφορά που προτείνουν οι Έλληνες σοφοί δεν έχει ανταποδοτικό χαρακτήρα. Δεν κάνει λόγο για εξαργύρωση της ηθικής πράξης σε κάποια «άλλη ζωή», σε κάποιον «άλλον κόσμο», όπου θα υπάρχει «μισθός πολύς». Συνεπώς πρόκειται για ανώτερη, μη ανταποδοτική ηθική.