Αφορμή για το σημερινό άρθρο ήταν η είδηση ότι στις ΗΠΑ, μέσα σε 24 ώρες, 2.108 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους εξαιτίας της πανδημίας τού κορονοϊού («Καθημερινή», 11/4/2020).
Διαβάζοντας την είδηση αυτή, στο μυαλό μου ήρθαν οι στίχοι της Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου, που τους μελοποίησε και τους τραγούδησε ο Στέλιος Καζαντζίδης:
«Δυο πόρτες έχει η ζωή / άνοιξα μια και μπήκα. / Σεργιάνισα ένα πρωινό / κι ώσπου να ‘ρθει το δειλινό, / από την άλλη βγήκα. / Όλα είναι ένα ψέμα, / μια ανάσα, μια πνοή, / σαν λουλούδι κάποιο χέρι / θα μας κόψει μιαν αυγή».
Όλο το μεγαλείο της λαϊκής σοφίας! Απαισιόδοξη σοφία; Ναι. Αληθινή; Πέρα ως πέρα! Σήμερα το ανενόχλητο «χέρι» τού κορονοϊού κόβει ζωές – αυγή, μεσημέρι, βράδυ – με την Επιστήμη ανήμπορη (για την ώρα) ν’ αντιδράσει. Η κατάσταση αυτή με σπρώχνει και πάλι στο μέγα ερώτημα: Άραγε έχει νόημα η ζωή;
ΞΕΚΑΘΑΡΙΣΜΑ
Με τη λέξη «νόημα», εννοώ «σκοπό», «λόγο» για τον οποίο υπάρχει το φαινόμενο της ζωής. Επιπλέον, όταν μιλώ για «νόημα της ζωής», δεν εννοώ το νόημα της ζωής συγκεκριμένων ανθρώπων. Ο κάθε άνθρωπος μπορεί να δώσει στη ζωή του όποιο νόημα θέλει. Μιλώ για το νόημα του φαινομένου της ζωής, γενικά: από την αμοιβάδα μέχρι τον άνθρωπο. Με άλλα λόγια, ξεχωρίζω το νόημα της ζωής τού ατόμου από το νόημα της ζωής τού συνόλου.
Επιπλέον, ξεχωρίζω και το υποκειμενικό νόημα που ο καθένας προσδίδει στη ζωή των άλλων έμβιων όντων. Για μένα λ.χ., όταν ήμουν μικρός, το νόημα της ζωής τού γουρουνιού ήταν τα καινούργια γουρουνοτσάρουχα που θα φορούσα και η «φούσκα» που θα μου έδιναν την ώρα που το έσφαζαν! Για το λιοντάρι, το νόημα της ζωής τού ελαφιού είναι η πρώτης τάξεως τροφή που ο «βασιλιάς της ζούγκλας» απολαμβάνει.
Έτσι, λοιπόν, «βλέπω» από ψηλά τη ζωή ως ένα εκπληκτικό φυσικοχημικό φαινόμενο πάνω στη φλούδα της Γης, και διερωτώμαι: «Τι νόημα έχει όλο αυτό;» Δεν ρωτώ ποια είναι η αιτία τού φαινομένου: ρωτώ ποιο είναι το νόημα, ποιος είναι ο σκοπός (το «τελικό αίτιο», θα έλεγε ο Αριστοτέλης).
Τέλος, να ξεκαθαρίσω ότι οι σκέψεις που ακολουθούν είναι τόσο υποκειμενικές, που δεν πρέπει να τις λάβετε σοβαρά υπόψη, εκτός εάν ταυτίζονται με τις δικές σας.
Ο ΔΕΙΝΟΣΑΥΡΟΣ
Η πρώτη φορά που ένιωσα την ανάγκη να θέσω το ερώτημα, «Έχει νόημα το φαινόμενο της ζωής;», ήταν όταν (πριν από πολλά χρόνια) είχα επισκεφτεί το μουσείο και είδα τους τεράστιους σκελετούς των δεινόσαυρων. Μέτρα ολόκληρα οι λαιμοί τους και άσαρκα καράβια οι κοιλιές τους!
Νοερά έσκυψα πάνω από το κεφάλι ενός τέτοιου δεινόσαυρου και ρώτησα: «Βαριόμοιρε από τα παλιά, ποιο ήταν το νόημα της ζωής σου;» Κ’ εκείνος μου απαντά: «Δύστυχο ανθρωπάκι, δεν βλέπεις το νόημα της ζωής μου και της ζωής σου; Μπροστά σου είναι και σε κοιτάζει…»
Κατάλαβα. Μπροστά μου κυριαρχούσε η μακάβρια ανυπαρξία! Το ζώο αυτό ήρθε, είδε και χάθηκε – για πάντα! Το ίδιο και ο τριχωτός πρόγονός μου, ο άνθρωπος του Νεάντερταλ: ήρθε πριν από 250.000 χρόνια, είδε για λίγο τον κόσμο και αφανίστηκε ολοκληρωτικά, εδώ και 40.000 χρόνια!
Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ
Κ’ ερχόμαστε στην «καθ’ ημάς» ζωή, την ανθρώπινη. Εδώ ίσως κάποιοι, που η σκέψη τους μυρίζει θυμίαμα και λιβάνι, με σταματήσουν για να μου πουν:
«Φίλε, μην τολμήσεις να μας πεις ότι η ζωή τού ανθρώπου είναι ίδια με αυτή του δεινόσαυρου ή του Νεάντερταλ! Η ζωή τού σημερινού ανθρώπου είναι ανώτερο πράγμα:
έχει θεϊκή προέλευση, είναι δώρο Θεού. Το ότι σήμερα ο κορονοϊός ανενόχλητος ροκανίζει το «δώρο» κάθε μέρα, αυτό το επιτρέπει ο Κύριος για να βάλουμε, επιτέλους, μυαλό!»
Βρίσκω τη θέση αυτή «λογική» γι’ αυτούς που εισάγουν θρησκευτικό δόγμα στον διάλογο (είναι το γαλλικό κλειδί για όλες τις βίδες). Όμως η δική μου σκέψη, χρόνια τώρα, δεν μυρίζει ούτε θυμίαμα ούτε λιβάνι: μυρίζει αναμμένο φιτίλι αρχαίου λυχναριού.
Δεν βλέπω το φαινόμενο που ονομάζουμε «ζωή» ν’ ακολουθεί πορεία γραμμική παρά μόνο πορεία κυκλική. Δηλαδή, η ζωή αναπαράγει τον εαυτό της, και τίποτε πιο πέρα. Δεν βλέπω στόχο, απώτερο σκοπό, νόημα στην αέναη ανακύκλωση: φεύγει η μια γενιά μόνο για να έρθει η επόμενη.
Αλλά και η ίδια η αναπαραγωγή ανθρώπων δεν είναι δεδομένη και απόλυτα εξασφαλισμένη. Αύριο ένας τεράστιος μετεωρίτης πέφτει με φόρα στη Γη και την κομματιάζει. Ή κάποιος ηλίθιος πιέζει κατά λάθος ένα κουμπί και ξεκινά ο Γ’ παγκόσμιος πόλεμος, που θα είναι και ο τελευταίος. Ή κάποιος άλλος κορονοϊός, πολύ πιο φονικός και ανθεκτικός, αφανίζει την ανθρώπινη ζωή. Τίποτε δεν είναι δεδομένο.
ΩΣΤΟΣΟ…
Το ότι η ζωή, ως φαινόμενο, δεν έχει νόημα, δεν σημαίνει ότι εμείς δεν πρέπει να την απολαμβάνουμε. Της δίνουμε το δικό μας νόημα, αφού αυτή δεν έχει το δικό της. Την αγαπάμε και τη θέλουμε, τουλάχιστο όσο διαρκεί η ποιότητά της. Είναι τόσο γλυκιά, που κανείς μας δεν θέλει να φύγει από αυτή.
Το χώμα λέει: «Έλα … έλα … έλα!», αλλά εμείς αντιστεκόμαστε και φωνάζουμε: «Στάσου! Λίγο ακόμα . . .» (για να θυμηθούμε εδώ τον Καζαντζάκη).
Ναι, μπορεί όλα γύρω μας να είναι ένα «ψέμα», αλλά είναι ένα «ψέμα» που αληθινά πρέπει ν’ αγαπάμε!