Παρέκβαση: Μεγάλη η απογοήτευσή μου το πρωί της περασμένης Πέμπτης, όταν είδα το άρθρο μου να το συνοδεύει μία άσχετη εικόνα! Δεν υπήρχε ούτε ο Ερμής ο Κριοφόρος ούτε ο Χριστός, ο Καλός Ποιμήν. Από τη μια μεριά, η δική μου αβλεψία (έστειλα δύο εικόνες: μία με το κείμενο που ήταν η σωστή και μία εκτός κειμένου που ήταν η άσχετη) και, από την άλλη, η αρχισυνταξία που δεν επικοινώνησε μαζί μου, οδήγησαν στο δυσάρεστο αυτό αποτέλεσμα. Παρακαλώ τους αναγνώστες να δεχτούν τις ταπεινές μου απολογίες. Τέλος παρέκβασης.

Η αφορμή για το σημερινό άρθρο δόθηκε από μία μακροσκελέστατη επιστολή στον «Ν.Κ.» της περασμένης Πέμπτης, στην οποία ο επιστολογράφος, Σάββας Κλαδίτης, αφού πρώτα μιλά για «γάιδαρο» και «πετεινό» (δεν ξέρουμε ποιος είναι τι), στη συνέχεια μας πληροφορεί ότι οι αρχαίοι Αθηναίοι «έφτιαξαν και δέκατο τρίτο άγαλμα στον άγνωστο θεό». Αν είναι δυνατόν!

Ο εν λόγω επιστολογράφος, προφανέστατα, δεν έχει διαβάσει τις «Πράξεις Αποστόλων» (Acta Apostolorum) του Ευαγγελιστή Λουκά. Λέει, λοιπόν, ο Μακεδόνας Ευαγγελιστής Λουκάς, με το στόμα του αποστόλου Παύλου, ο οποίος απευθύνεται προς κάποιους Αθηναίους στον Άρειο Πάγο (τον βράχο δίπλα την Ακρόπολη όπου οι θεοί δίκασαν τον θεό Άρη):

«διερχόμενος γαρ και αναθεωρών τα σεβάσματα υμών εύρον και βωμόν εν ώ επεγέγραπτο, Αγνώστω θεώ» (17:23). Δηλαδή: «περιδιαβαίνοντας και βλέποντας τα ιερά σας, βρήκα κ’ έναν βωμό με την επιγραφή: στον Άγνωστο θεό».

Είναι καταφανές ότι εδώ ο απόστολος Παύλος δεν μιλά για «δέκατο τρίτο άγαλμα», όπως ισχυρίζεται ο επιστολογράφος, αλλά για βωμό. Πόσο δύσκολο είναι να διακρίνει κανείς τη διαφορά ανάμεσα στο άγαλμα και τον βωμό; Καθόλου δύσκολο αν έχει παρακολουθήσει κανείς μερικά μαθήματα στις τάξεις του δημοτικού σχολείου.

Αλλ’ ας υποθέσουμε ότι, όντως, υπήρχε ένα τέτοιο άγαλμα για τον δέκατο τρίτο θεό στην Αθήνα. Το ερώτημα που γεννάται είναι: Με ποια άραγε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και ιδιότητες θα τον παρουσίαζε ο γλύπτης, αφού είχε να κάνει με άγνωστο θεό; Ποια θα ήταν τα σύμβολά του; Τι θα κρατούσε στο χέρι ο «άγνωστος θεός»; Κεραυνό; Αποκλείεται: αυτόν τον κρατούσε ο Ζευς. Τρίαινα; Κι αυτό αποκλείεται: αυτή την κρατούσε ο Ποσειδώνας. Ασπίδα; Ούτε: αυτή την κρατούσε ο Άρης.

Αλλ’ ας επιστρέψουμε στον Ευαγγελιστή Λουκά, που λέει ότι ο απόστολος Παύλος βρήκε στην Αθήνα βωμό αφιερωμένο στον «Άγνωστο θεό». Θα εξετάσουμε τώρα αν πραγματικά υπήρχε ένας τέτοιος βωμός, ακολουθώντας τα βήματα του αρχαίου περιηγητή Παυσανία.

Ο ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ

Ο περιηγητής Παυσανίας (2ος αι. μ.Χ.) κατέγραψε τις εντυπώσεις του, αφού πρώτα περιηγήθηκε την Ελλάδα (και όχι μόνο). Το σύγγραμμά του φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Ελλάδος Περιήγησις», και διαιρείται σε δέκα «λόγους», δηλ. βιβλία: Τα «Αττικά», τα «Κορινθιακά», τα «Λακωνικά», τα «Μεσσηνιακά», τα «Ηλiακά Α’», τα «Ηλιακά Β’», τα «Αχαϊκά», τα «Αρκαδικά», τα «Βοιωτικά» και τα «Φωκικά».

Όταν επισκέφτηκε την αρχαία Ολυμπία και είδε τον μεγαλοπρεπή ναό του Ολυμπίου Διός, με το χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού στον σηκό του ναού (ένα από τα επτά θαύματα της αρχαιότητας), και τον μεγάλο βωμό του Διός έξω από τον ναό, κατέγραψε τα εξής:

«Προς αυτώ [δηλ. δίπλα στον μεγάλο βωμό του Διός] δ’ έστιν Αγνώστων θεών βωμός» («Ηλιακά» Α’, 14.8).

Προσέξτε εδώ τη χρήση του πληθυντικού αριθμού. Ο Παυσανίας μιλά για έναν βωμό για τους «Άγνωστους θεούς», όχι για τον «Άγνωστο θεό». Η διαφορά τους ενός θεού με τους πολλούς είναι εξαιρετικά σημαντική.

Άρα, σύμφωνα με τον περιηγητή Παυσανία, οι Έλληνες στην Ολυμπία είχαν στήσει ξεχωριστό βωμό για τους άγνωστους θεούς. Πάμε τώρα στην Αθήνα.

Αφού πρώτα κάνει λόγο για το λιμάνι της Μουνυχίας («ο δε επί Μουνυχία λιμήν») και για τον ναό της Αρτέμιδος στην ίδια περιοχή, μετά μιλά για το άλλο λιμάνι στο Φάληρο και για το ιερό της θεάς Δήμητρας. Εκεί, λέει ο Παυσανίας, υπάρχει και ναός της Σκιράδος Αθηνάς και του Διός.

Στην περιοχή αυτή του Φαλήρου, ο Παυσανίας βλέπει και κάποιους βωμούς για τους άγνωστους θεούς: «βωμοί δε θεών τε ονομαζομένων Αγνώστων» («Αττικά» Α’, 4).

Στο σημείο αυτό ίσως κάποιος αντιτείνει ότι ο Παυσανίας μιλά για πολλούς βωμούς, με τον καθένα ξεχωριστά για τον Άγνωστο θεό. Αυτό όμως δεν προκύπτει από το κείμενο. Επιπλέον, έχουμε την ξεκάθαρη περίπτωση της Ολυμπίας, όπου εκεί είδαμε έναν βωμό για τους Άγνωστους θεούς.

Δεν μπορεί, λοιπόν, οι Έλληνες να είναι διχασμένοι στο θέμα αυτό. Δηλαδή, άλλοι να προσφέρουν θυσίες σε Άγνωστους θεούς, και άλλοι σε Άγνωστο θεό. Εξάλλου στην Πέργαμο της Μ. Ασίας, κάποιοι άλλοι Έλληνες χάραξαν αναθηματική επιγραφή (non vidi), με τις λέξεις: «Θεοίς Αγνώστοις».

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Με βάση την αναντίλεκτη μαρτυρία του Παυσανία, ότι στην Ολυμπία υπήρχε βωμός αφιερωμένος στους Άγνωστους θεούς, καθώς στην περιοχή του λιμανιού του Φαλήρου, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι και στην αγορά της Αθήνας ενδεχομένως υπήρχε βωμός για τους Άγνωστους θεούς.

Αντίθετα, δεν υπάρχει καμία φιλολογική, αρχαιολογική, επιγραφική μαρτυρία που να βεβαιώνει την ύπαρξη βωμού για κάποιον «Άγνωστο θεό». Η μοναδική μαρτυρία του Ευαγγελιστή Λουκά εγείρει αμφιβολίες, για ευνόητους λόγους.