Παρέκβαση: Την περασμένη Παρασκευή με βαθιά θλίψη αποχαιρετήσαμε την αγαπημένη μας φίλη Κούλα Λιώλιου. Το ζεύγος Λιώλιου είχαμε τη χαρά και την τιμή να γνωρίσουμε πριν από 40 χρόνια, όταν εγγράψαμε την κόρη μας, Μαρία, στην Ελληνική Ακαδημία, την οποία ο Σπύρος και η Κούλα διηύθυναν.
Λίγα χρόνια μετά, στο Πανεπιστήμιο Μελβούρνης, η Κούλα κ’ εγώ (φίλοι της οψιμάθειας) βρεθήκαμε στην ίδια τάξη των Aρχαίων Eλληνικών. Έκτοτε αναπτύξαμε οικογενειακή φιλία, που οι παράλληλες του βίου αντιξοότητες τη σφυρηλάτησαν και την εξευγένισαν έτι περαιτέρω.
Καλοκαίρι του 2010. Η σύζυγός μου, εγώ και δύο εγγονές μου φιλοξενούμενοι στο εξοχικό του ζεύγους Λιώλιου, στην Πλαταριά. Την άλλη μέρα, όλοι μαζί βαδίζαμε στα παγωμένα νερά του ποταμού Αχέροντα, λαχταρώντας να φτάσουμε ώς στις μυθικές πηγές του, να βρούμε στο πορθμείο τον «βαρκάρη» (μεταφορέα ασώματων ψυχών στον Άδη) και να του επαναλάβουμε κ’ εμείς: «ούκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος»!
Πώς να περιγράψει κανείς τα τόσα χαρίσματα της Κούλας! Ήταν ο άνθρωπος που ενέπνεε απόλυτη εμπιστοσύνη και ανεπιφύλακτα μπορούσες να μοιραστείς μαζί της τα πιο βαθιά εσώψυχα μυστικά.
Κοιτώντας το άπνουν, άψυχο, γαλήνιο πρόσωπό της, την αποχαιρέτησα με τούτα τα τελευταία άφωνα λόγια: «Κούλα φιλτάτη, θανείν πέπρωται άπασι. Αλλ’ ο θάνατος ουδέν προς ημάς. Εν τη καρδία γαρ των ημετέρων εκγόνων βιωσόμεθα και εσόμεθα ες αεί. Αειχρόνιος η μνήμη σου, φίλη αγαπημένη . . .». Τέλος παρέκβασης.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΓΕΜΙΣΤΟΣ – ΠΛΗΘΩΝ
Είχα πολύν καιρό να δω τον εξαίρετο δικηγόρο, αλλά και αξιοθαύμαστο δημηγόρο και ποιητή, Κωνσταντίνο Καλυμνιό. Στην ολιγόλεπτη συζήτησή μας, έπεσε στο τραπέζι, inter alia, και το όνομα του Γεωργίου Γεμιστού-Πλήθωνος, εκ του οποίου αφορμώμενος, σκέφτηκα να πούμε δυο λόγια για τον σπουδαίο αυτόν στοχαστή της υστεροβυζαντινής περιόδου.
Στις τελευταίες δεκαετίες πριν από την πτώση της Πόλης το 1453, οι φιλόσοφοι είναι χωρισμένοι σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα: το φιλοπλατωνικό και το φιλοαριστοτελικό. Πρωταγωνιστές στη διαμάχη, από την πλευρά των φιλοπλατωνικών ο Γεώργιος Γεμιστός-Πλήθων, και από την πλευρά των φιλοαριστοτελικών ο Γεώργιος Σχολάριος-Γεννάδιος.
Ακολουθεί μια σύντομη παρουσίαση των κυριότερων σημείων της σκέψης και δράσης του Πλήθωνα, όπως αυτή εκδιπλώνεται από τον Λίνο Μπενάκη (Διευθυντή του Κέντρου Φιλοσοφίας της Ακαδημίας Αθηνών) στις σελίδες της «Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους» (Εκδοτική Αθηνών, τόμ. Θ’, σελ. 350-70).
ΤΑ 10 ΣΗΜΕΙΑ
1. Ο Πλήθων είχε καταστήσει τη φιλοσοφία συγκλονιστικό του βίωμα και αγωνιζόταν να αναβιώσει την αυτοσυνειδησία της ελληνικότητας μέσω της φιλοσοφίας.
2. Το σημαντικότερο ωστόσο στοιχείο στα πολιτικά κείμενα του Πλήθωνος είναι η έντονη ελληνική αυτοσυνειδησία του, που εκδηλώνεται και με τις συχνές αναφορές στην αρχαία ελληνική παράδοση και την προσπάθειά του να παραμερισθεί το ρωμαϊκό στοιχείο στη ζωή του Βυζαντίου. Κορυφαία διατύπωση του ιδανικού αυτού του Πλήθωνος αποτελεί η αναφώνησή του προς τον αυτοκράτορα Μανουήλ:
«Έλληνες εσμέν το γένος, ών ηγείσθε και βασιλεύετε, ως ή τε φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί».
3. Η συνείδηση αυτή του «ελληνικού γένους» και του «έθνους» τον οδηγεί σε οξεία κριτική της παραδοσιακής ιδέας της αυτοκρατορίας, ενώ στις αρχαίες ελληνικές αξίες βλέπει την πνευματική υποδομή της νέας ανορθωτικής πολιτικής, που πρέπει να εφαρμόσει το Βυζάντιο.
4. Στη Φλωρεντία, το 1439, υποχρεωμένος να μείνει σε ανάρρωση ύστερα από περιστατική ασθένεια και παρακινημένος από Ιταλούς θαυμαστές του Πλάτωνος, έγραψε το πολύκροτο έργο του, «Περί ών Αριστοτέλης προς Πλάτων διαφέρεται», που αποτέλεσε το έναυσμα για την οξύτερη φάση της διαμάχης αριστοτελικών και πλατωνικών στο Βυζάντιο και στην Ιταλία.
5. Πριν από την εποχή αυτή – ήταν άλλωστε τότε 80 περίπου ετών – ο Πλήθων είχε καταστρώσει . . . το κύριο συνθετικό έργο του, «Νόμων συγγραφή», ένα ολοκληρωμένο «καταστατικό χάρτη» του ιδανικού κράτους, όπως το οραματιζόταν από τη νεότητά του. Το έργο αυτό, τιτλοφορημένο κατά το πρότυπο των πλατωνικών «Νόμων», δεν σώζεται δυστυχώς ολόκληρο, γιατί ο παλαιός αντίπαλος του Πλήθωνος, Γεώργιος Σχολάριος, όταν μετά το 1453 έγινε Πατριάρχης, διέταξε την «δια πυρός» εξαφάνισή του.
6. Τον Χριστιανισμό θεωρούσε ακατάλληλο να προστατεύσει την αυτοκρατορία όπως παλαιότερα, γιατί είχε φανεί ανίκανος να αντιδράσει στην προέλαση της θρησκείας του Ισλάμ. Είναι φανερό ότι η αγωνία εμπρός στην τραγική ιστορική συγκυρία είναι εκείνη που επηρέασε τον Πλήθωνα αποφασιστικά στο τολμηρό βήμα να εισηγηθεί μια νέα θρησκεία στη θέση της βυζαντινής Ορθοδοξίας.
7. Ο Πλήθων ήθελε να καταπολεμήσει την τρέχουσα αφελή πεποίθηση των Βυζαντινών, ότι με την τουρκική απειλή ο Θεός δοκιμάζει τους χριστιανούς. Το Ισλάμ για τον Πλήθωνα είναι ο θανάσιμος εχθρός της αυτοκρατορίας, αποτελεί όμως συνάμα παράδειγμα για τη δύναμη που αντιπροσωπεύει η θρησκεία του στις εθνικές του επιδιώξεις.
8. Από τα παραπάνω προκύπτει και το ότι στη φιλοσοφία ο Πλήθων αναθέτει τη σπουδαία αποστολή να ελευθερώσει τον άνθρωπο από τα δόγματα και να του αποκαλύψει μια αλήθεια, που είναι σε θέση να τον κάνει να την αποδεχθεί.
9. Σε εκείνον τέλος οφείλεται κατά κύριο λόγο η μεγάλη αναγέννηση των πλατωνικών σπουδών στην Ιταλία, αναγέννηση που εγκαινίασε, μετά το ταξίδι του εκεί, η ίδρυση της Πλατωνικής Ακαδημίας των Μεδίκων στη Φλωρεντία (1459).
10. Η φήμη του Πλήθωνος ήταν και έμεινε και στην Ιταλία μεγάλη. Όταν το 1465 ο ηγεμόνας του Ρίμινι Σιγισμούνδος Μαλατέστα κατέλαβε για λίγο τον Μυστρά, πήρε φεύγοντας και τα οστά του Πλήθωνος, τα οποία εναπέθεσε στον καθεδρικό ναό της πατρίδας του μέσα σε ωραία μαρμάρινη λάρνακα. Εκεί βρίσκονται ως σήμερα.