Ο Ευριπίδης είναι ο αγαπημένος μου τραγωδιογράφος. Βέβαια, και οι άλλοι δύο, Αισχύλος και Σοφοκλής, εξαιρετικοί και εξάκουστοι ποιητές, αλλά μόνο ο Ευριπίδης επονομάστηκε «ο από σκηνής φιλόσοφος». Κι επειδή θεωρώ τη φιλοσοφία «παντάνασσα όλων των επιστημών», αγαπώ ιδιαίτερα τον Ευριπίδη.

Για το πότε και πού γεννήθηκε, υπάρχει σύγχυση. Σύμφωνα με το «Πάριον Χρονικόν» (η αρχαιότερη επιγραφική μαρτυρία που έχουμε μέχρι τώρα), ο Ευριπίδης γεννήθηκε το 485 π.Χ. στο Δήμο της Φλύας (σημερινό Χαλάνδρι).

Όμως κάποιες άλλες, μεταγενέστερες πηγές (Πλούταρχος, Διογένης Λαέρτιος κ.ά.) λένε ότι γεννήθηκε στη Σαλαμίνα, το 480 π.Χ., και μάλιστα την ημέρα της περιβόητης ναυμαχίας! (Εδώ ίσως υποβόσκει κάποια σκοπιμότητα).

Λέγεται ότι στα νιάτα του ξεκίνησε ως αθλητής στο παγκράτιο (πάλη και πυγμαχία μαζί) και απέσπασε βραβεία. Νωρίς όμως παράτησε το άθλημα και δεν δίστασε να δηλώσει ότι, «από τα μύρια κακά που έχει η Ελλάδα, δεν υπάρχει χειρότερο (ουδέν κάκιον) από το γένος των αθλητών»! (Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, 10.5).

Στη φιλοσοφία τον μύησε ο Αναξαγόρας (στενός φίλος του Περικλή), αλλά παρακολούθησε και μαθήματα των σοφιστών Πρόδικου και Πρωταγόρα, καθώς και αυτά του «φυσικού» Αρχέλαου (δάσκαλου του Σωκράτη).
Με τον Σωκράτη είχε καλές σχέσεις και αγαστή συνεργασία. Κάποιες «κακές γλώσσες» έλεγαν ότι ο Ευριπίδης ήταν «μια μηχανή που τη στέριωσε ο Σωκράτης» (Διογένης Λαέρτιος, 2.18).

Έγραψε 23 τετραλογίες (92 έργα), από τα οποία μόνο πέντε τιμήθηκαν με το πρώτο βραβείο (οι «Βάκχες» απέσπασαν το πρώτο βραβείο μετά το θάνατο του ποιητή!) Και σαν να μην έφτανε αυτό, δέχτηκε και τη χλεύη των κωμικών ποιητών.

Συγκεκριμένα, ο Αριστοφάνης επιτέθηκε με ιδιαίτερη σφοδρότητα στον Ευριπίδη (όπως και στον Σωκράτη), με αποτέλεσμα ο ποιητής να πικραθεί και να «πάρει τα μάτια του» από την Αθήνα. Άφησε την τελευταία του πνοή στη Μακεδονία.

ΗΤΑΝ ΑΘΕΟΣ;

Το ερώτημα αν ο Ευριπίδης ήταν άθεος δεν θα το αφήσουμε στον Αριστοφάνη να το απαντήσει, γιατί γνωρίζουμε την καταφατική απάντησή του. Εμείς θα ρίξουμε μια ματιά σ’ ένα από τα έργα του ποιητή, που φέρει τον τίτλο «Ίων».

Επιλέξαμε αυτό το έργο για δύο λόγους: α) επειδή έχει κάτι συγκεκριμένο να πει ο ποιητής σχετικά με τους θεούς, και β) επειδή, όταν ο Γκαίτε διάβασε τον «Ίωνα», σημείωσε στο Ημερολόγιό του, πριν πεθάνει (22-23 Νοεμβρίου 1831) το εξής ερώτημα: «Από τον καιρό τού Ευριπίδη, έχουν άραγε γεννήσει όλα τα έθνη του κόσμου κάποιον δραματουργό, που να είναι άξιος να του πάει τις παντούφλες;».

Ας δούμε τι λέει ο ποιητής στο Πρώτο Επεισόδιο του «Ίωνα» (σε νεοελληνική απόδοση):

«Πρέπει όμως να συμβουλέψω τον Φοίβο γι’ αυτά που παθαίνει: Πρώτα βιάζει παρθένες, και ύστερα τις ξεπουλάει. Με κλεψιγαμία σπέρνει νόθα παιδιά, και ύστερα δεν σκοτίζεται που αυτά πεθαίνουν.

»Μην τα κάνεις αυτά. Αλλά επειδή έχεις δύναμη (επεί κρατείς), επιδίωκε το καλό (αρετάς δίωκε). Και αν κάποιος θνητός έχει βγει κακός, οι θεοί τον τιμωρούν (ζημιούσιν οι θεοί).

»Πώς λοιπόν είναι δίκαιο εσείς, που συντάξατε τους νόμους για τους θνητούς, να πέφτετε σε παγίδες; Και αν –βέβαια, δεν πρόκειται να συμβεί, απλά το αναφέρω– τιμωρήσετε ανθρώπους για βιασμούς, τότε εσύ, (Απόλλωνα) και ο Ποσειδώνας και ο Δίας που κυβερνάει στον ουρανό (ός ουρανού κρατεί) θα είστε η αιτία που θ’ αδειάσουν οι ναοί σας, εξαιτίας της αδικίας που θα κάνετε. Γιατί, για χάρη των ηδονών, χάνετε τη σύνεσή σας και τρέχετε ν’ αδικήσετε.

»Δεν είναι πλέον δίκαιο να κατηγορούνται οι άνθρωποι (ανθρώπους κακώς λέγειν), όταν μιμούνται ακριβώς αυτά που κάνουν οι θεοί, αλλά να κατηγορούνται αυτοί που τα διδάσκουν» (στ. 436-451).

ΣΧΟΛΙΑ

Βρίσκω το επεισόδιο αυτό πολύ τολμηρό – και δυνατό! Νομίζω πως δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ότι εδώ ο Ευριπίδης μιλά με το στόμα τού Ίωνα. Αλλά ποιος είναι ο «Ίων»;

Πρόκειται για έναν κλεψίγαμο (νόθο) άνθρωπο – ο πατέρας του (ο Απόλλων) βίασε τη θνητή Κρέουσα, και αυτή, αφού γεννήθηκε το παιδί (ο Ίων), το εξέθεσε στο ίδιο ακριβώς σημείο (στον βράχο της Ακρόπολης των Αθηνών), όπου έλαβε χώρα η κλεψιγαμία (η μοιχεία).

Και τι λέει ο Ευριπίδης στο αθηναϊκό κοινό, με το στόμα τού Ίωνα; Λέει ότι είναι καιρός πλέον οι προσωπικοί θεοί τού Ομήρου και του Ησίοδου να περάσουν στο περιθώριο και να δώσουν τη θέση τους στους απρόσωπους θεούς των φιλοσόφων.

Οι παλαιοί θεοί, έχοντας όλα τα ελαττώματα των ανθρώπων, δεν είναι τίποτε άλλο παρά αθάνατοι άνθρωποι. Ο φιλοσοφικός νους του Ευριπίδη δεν έχει χώρο για τέτοιους ανθρωπόμορφους θεούς.

Συνεπώς, στο ερώτημα αν ο Ευριπίδης ήταν άθεος, προσωπικά θεωρώ πως δεν ήταν. Ο ποιητής προσπάθησε να «καθαρίσει» τους θεούς από τις ανθρώπινες αμαρτίες. Το ίδιο προσπάθησε και ο Καζαντζάκης, λέγοντας: «σαν άνθρωπος μου φαίνεται ο Θεός σας, δεν τον θέλω!» (Ασκητική, «Η πορεία»).

ΦΙΛΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΙ

Μιας και ανέφερα τον Καζαντζάκη, μαζεύω κ’ εγώ «τα σύνεργά» μου. Ο ήλιος κοντεύει να βασιλέψει και «το μεροκάματο τέλεψε». Σας ευχαριστώ που με τιμήσατε διαβάζοντας τα «Διάφορα» (και για κάποιους «αδιάφορα») άρθρα μου όλ’ αυτά τα χρόνια.

Γεια και χαρά!

Σ.Σ.: Ο «Νέος Κόσμος» θέλει να ευχαριστήσει και δημόσια τον Δρ. Κωνσταντίνο Βίτκο για την πολύχρονη, πολύτιμη και αμισθί προσφορά του. Σίγουρα τα άρθρα του λειτούργησαν ως ένα ανοιχτό πανεπιστήμιο για τις χιλιάδες των αναγνωστών του. Οι σελίδες μας θα είναι και πάλι στην διάθεσή του όταν ο ίδιος αισθανθεί την ανάγκη να τοποθετηθεί σε οποιοδήποτε θέμα.