Η Γιώτα Κριλή, συγγραφέας, ποιήτρια και εκπαιδευτικός, κατοικεί στο Σίδνεϊ από το 1959. Κατάγεται από το Κεραστάρι Αρκαδίας -το αηδονοχώρι, όπως το αποκαλεί αλλού- ένα χωριό των Βαλτετσοχωρίων, γνωστών από την Επανάσταση του 1821.

Η Κριλή, μεταξύ άλλων, έχει εκδόσει την ποιητική συλλογή «Πεφταστέρια» (Σίδνεϊ, 2018) και την Τριλογία ιστορικών μυθιστορημάτων «Μονοπάτια της Ελευθερίας» που αποτελείται από τις «Καταβολές» (Σίδνεϊ, 2013), το «Κυπαρισσόμηλο» (Σίδνεϊ, 2014) και το «Κυκλάμινο» (Σίδνεϊ, 2016) όλα εκδόσεις “Pteroti House”.

Τα «Πεφταστέρια» και το «Κυκλάμινο» τιμήθηκαν το 2019, το πρώτο με το βραβείο του καλύτερου ποιητικού βιβλίου και το δεύτερο με το βραβείο του καλύτερου πεζογραφικού βιβλίου, στο διαγωνισμό βιβλίου του Ελληνοαυστραλιανού Πολιτιστικού Συνδέσμου Μελβούρνης.

Από την Τριλογία των ιστορικών μυθιστορημάτων -που αναφέρεται στον ελληνικό 19ο αιώνα- το πρώτο αφορά τα χρόνια της Επανάστασης, το δεύτερο την περίοδο του Όθωνα και το τρίτο το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.

Τα βιβλία της Τριλογίας έχουν επανεκδοθεί πρόσφατα στην Αθήνα από τον εκδοτικό οίκο «Ωκεανός», στα πλαίσια της επετείου των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Οι «Καταβολές» εκδόθηκαν το 2017 με τον τίτλο «Με τη φλόγα στην καρδιά», και τα δυο άλλα το 2021 με τους αντίστοιχους τίτλους: «Το κυπαρισσόμηλο της Αρκαδίας» και «Το κυκλάμινο της Τριπολιτσάς».

Μια πρώτη μορφή της παρούσας συνέντευξης παρουσιάστηκε από την ελληνική εκπομπή του πολυπολιτιστικού ραδιοφωνικού σταθμού 3ΖΖΖ της Μελβούρνης, στο Πρόγραμμα «Συνάντηση της Τετάρτης».

– Κυρία Κριλή, έχετε γράψει ποίηση και πρόζα και έργα σας έχουν διακριθεί και προσελκύσει την προσοχή της κριτικής. Γιατί γράφετε;

Γράφω από μεράκι, γράφω από ανάγκη, γράφω γιατί θέλω να δω πώς σκέφτομαι.

Σχετικά με την ποίηση νιώθω έναν ακατάβλητο πόθο ν’ αποτυπώνω στο χαρτί κάτι που με γοητεύει ή κάτι που με συγκινεί ή κάτι που με ξαφνιάζει. Κάτι το ωραίο, ή κάτι το τρομερό. Μερικά ποιήματά μου βασίζονται σε πραγματικά όνειρα.

Κάποια όνειρα είναι τόσο τρομακτικά ή τόσο ωραία που με αναγκάζουν να τα καταγράφω. Για παράδειγμα όπως τούτο:

Διάφανο όνειρο

«Ο φόβος κάποιου φαρμακερού φιδιού / μου τάρασσε τον ύπνο / και βρέθηκα σε διάφανο όνειρο,
/ το φίδι παρέκει τρομαχτικό κι ωραίο.

Στο επόμενο οπτικό πεδίο / η κόρη μου και το αυτοκίνητο απουσιάζουν / κι εγώ στέκομαι ολομόναχη / στην πλαγιά μιας απέραντης χρυσοκόκκινης ερήμου».

– Τα τελευταία χρόνια ασχοληθήκατε εντατικά με το μυθιστόρημα. Τι σας παρακίνησε να γράψετε την ιστορική μυθιστορηματική σας Τριλογία;

Η συγγραφή της Τριλογίας είναι έκβαση έρευνας που έκανα σχετικά με τις δικές μου καταβολές και τη δική μου ταυτότητα.

Ήθελα να γνωρίσω τους προγόνους μου. Η γιαγιά μου, την οποία δεν γνώρισα, ήταν μαμμή, πρακτική γιάτρισσα, και είχε αφήσει εποχή στην περιφέρεια του Δήμου Βαλτετσίου, που οι παλιοί ονόμαζαν «χωριά της Γούρνας», λόγω του ότι πολλά χωριά συνόρευαν με τον μεγάλο βάλτο.

Ξεκίνησα να γράφω για τη ζωή της γιαγιάς και είχα τελειώσει το δεύτερο κεφάλαιο, όταν άρχισα ν’ αναρωτιέμαι ποιοι να ήταν άραγε οι πρόγονοί της. Δεν υπάρχει γραπτή ιστορία για το χωριό μου και η προφορική, όπως γνωρίζετε, πάει πίσω δύο το πολύ τρεις γενιές. Υπέθεσα ότι οι παππούδες της γιαγιάς θα είχαν πάρει μέρος στην Επανάσταση του ’21 και άρχισα να ερευνώ την ιστορία. Διάβασα ιστορικά βιβλία και απομνημονεύματα αγωνιστών.

Η τραγωδία της Επανάστασης με συγκλόνισε, πυροδότησε τη φαντασία μου και άρχισα να γράφω για τους προγόνους της γιαγιάς. Μου πήρε δύο βιβλία, «Καταβολές» και «Κυπαρισσόμηλο», μέχρι να επιστρέψω στην ιστορία της γιαγιάς που απεικονίζεται στο μυθιστόρημα «Κυκλάμινο» .

– Τι υποδηλώνουν οι τίτλοι «Κυπαρισσόμηλο» και «Κυκλάμινο» στα αντίστοιχα μυθιστορήματά σας;

Ο τίτλος «Κυπαρισσόμηλο» υποδηλώνει τη ζωή εκείνης της εποχής που ήταν πικρή και σκληρή σαν το κυπαρισσόμηλο. Ο τίτλος «Κυκλάμινο» υποδηλώνει την ομορφιά και τη λεβεντιά του ελληνικού λαού που παρότι ζει σε αντίξοες συνθήκες δεν παύει ν’ αγωνίζεται και να δημιουργεί.

-Όπως λέει και ο Σεφέρης: «Είτε βραδυάζει είτε φέγγει μένει λευκό το γιασεμί!» Υπάρχουν Έλληνες, Αυστραλοί ή άλλοι συγγραφείς, που σημαίνουν πολλά για σας ή νομίζετε ότι είχαν κάποιο αντίκτυπο στο δικό σας έργο;

Είναι δύο βιβλία που υπήρξαν πρότυπα για μένα σχετικά με τη χρησιμοποίηση ιστορικών εγγράφων. Έτυχε να έχω διαβάσει το βιβλίο «Benang» του Kim Scott και το βιβλίο «The Secret River» της Kate Grenville. Και οι δυο συγγραφείς χρησιμοποιούν ατόφια ιστορικά έγγραφα. Αυτή η πρακτική δεν πολυσυνηθίζεται στη μυθιστοριογραφία.

– Υπάρχει στην Αυστραλία κάποια ανταπόκριση για τη φωνή του συγγραφέα που βρίσκεται εκτός του κυρίου ρεύματος;

Ίσως να υπάρχει, αλλά εγώ δεν είμαι ενήμερη γι’ αυτό. Από το 2008 που άρχισα να γράφω μυθιστορήματα, ζω νοερά στο παρελθόν στην Ελλάδα.

– Πιστεύετε ότι ο Έλληνας συγγραφέας της Διασποράς τυγχάνει κάποιας αναγνώρισης από την Ελλάδα;

Δυστυχώς, δεν υπάρχει στην Ελλάδα κάποιος φορέας υπεύθυνος για τους συγγραφείς της Διασποράς.

Νομίζω ότι όλα είναι τυχαία και εξαρτώνται από γνωριμίες και επαφές που μπορεί να έχει ένας συγγραφέας στην Ελλάδα.

Στη δική μου περίπτωση, δεν είχα επαφές, και συνέβη το εξής: Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο μου «Καταβολές», έτυχε να το διαβάσει ο αείμνηστος δικηγόρος και συγγραφέας Γιώργος Αθανασιάδης.

Γνώρισε το βιβλίο μου πριν γνωρίσει εμένα. Όταν συναντηθήκαμε και γνωριστήκαμε, πρότεινε να το στείλουμε στη συγγραφέα Μαρία Χανιώτου για να το προωθήσει στην Ελλάδα.

Έτσι το βιβλίο έφτασε στον εκδοτικό οίκο. Είχε περάσει χρόνος όταν πήραμε αρνητική απάντηση. Όμως, έπειτα από λίγους μήνες πήρα μήνυμα από την εκδότρια. Μου ζητούσε συγγνώμη, μόλις είχε διαβάσει το βιβλίο μου και της άρεσε. Δηλαδή, αρχικά το είχαν απορρίψει χωρίς να το διαβάσουν. Οπότε τίποτα δεν είναι σίγουρο.

– Να σας ρωτήσω για μια σειρά εννοιών που πάντα συνδέονται με την ποίηση και τη γλώσσα: Τι σημαίνουν για εσάς έννοιες όπως α) ελληνισμός, Αυστραλία, β) ξενιτιά, έρωτας, γ) ζωή, ύπαρξη, θάνατος, χρόνος, μεταφυσικά ερωτήματα;

Θα πρέπει να διευκρινίσω τις σημασίες που έχει η λέξη ελληνισμός. Λοιπόν, ελληνισμός ως το σύνολο των Ελλήνων που ζουν ανά την υφήλιο, δηλαδή το ελληνικό έθνος, ελληνισμός ως ο απόδημος ελληνισμός και ελληνισμός ως ο ελληνικός πολιτισμός.

Παίρνοντας υπόψη μου τον ελληνισμό ως φορέα του ελληνικού πολιτισμού, για μένα σημαίνει τη γλώσσα μου και την ταυτότητά μου.

Επιτρέψετέ μου να μιμηθώ τον μεγάλο ποιητή τον Οδυσσέα Ελύτη που είπε: «Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική∙ το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου.»

Μου έδωσαν και μένα τη γλώσσα μου ελληνική∙ το σπίτι φτωχικό σε ένα χωριουδάκι της Αρκαδίας όπου φωλιάζουν και τα αηδόνια. Σε κείνο το περιβάλλον χαρτογραφήθηκαν στο υποσυνείδητο του παιδικού μου νου η γλώσσα μου, τα ήθη και έθιμα και το τοπίο όπου μεγάλωνα. Ενήλικη στην ξενιτιά, η μέριμνα για τη γλώσσα μου με επιστράτευσε.

Την καλλιέργησα, παράλληλα με την Αγγλική. Την δίδαξα και την έκανα εργαλείο της δημιουργικής μου έκφρασης καταγράφοντας την ιστορία του ελληνικού λαού κατά τον 19ο και 20ο αιώνα με τα ιστορικά μου μυθιστορήματα. Αυστραλία σημαίνει λιμάνι σωτηρίας για μένα και για τους μετανάστες της πρώτης γενιάς που είχαμε πάρει των ομματιών μας.

Ήταν ευνοϊκή η Αυστραλία παρ’ ότι υπήρξαν και θύματα λόγω των αντίξοων συνθηκών και των μεγάλων προκλήσεων που αντιμετωπίζαμε. Ξενιτιά σημαίνει έλλειψη προσφιλών προσώπων και έλλειψη οικείου περιβάλλοντος. Στη ζωή μου αυτό το κενό υπήρξε πολύ έντονο.

Έρωτας σημαίνει εκείνο το ωραίο και έντονο συναίσθημα που ομορφαίνει τη ζωή και κάνει ευτυχισμένους δυο ανθρώπους. Φυσικά, ο έρωτας υπόκειται στα ήθη και έθιμα ενός λαού καθώς και στις ανθρώπινες αδυναμίες.

Σε πολλές κοινωνίες ο έρωτας είναι απαγορευτικός για τις γυναίκες. Ακόμη και σήμερα σε μερικές φυλές της Αφρικής τα ανήλικα κορίτσια υποβάλλονται σε κλειτοριδεκτομή ώστε να μη χαίρονται την ηδονή του έρωτα. Σε πολλά ελληνικά δημοτικά τραγούδια απεικονίζονται ερωτικές εμπειρίες που είναι απαγορευτικές και έχουν τραγικές συνέπειες. Για παράδειγμα το τραγούδι:

Παπαδοπούλα θέριζε σ’ ένα δασύ σιτάρι. / Κι έργους έργους εθέριζε και έργους δεμάτια δένει. / Και κανενού δεν το ‘λεγε, της μάνας της το λέει: / «Μάνα η μέση με πονεί και η μέση μου με σφάζει». / Και στο δεμάτι ακούμπησε και το παιδί γεννήθη. / Και στην ποδιά της το ‘βαλε να πάει να το πετάξει. / Μια περδικούλα αγνάντευε από ψηλή ραχούλα. / «Πού πας μώρ’ σκύλα το παιδί και πας να το πετάξεις; / Τούτο θα γίνει βασιλιάς, τούτο θα γίνει ρήγας…

Λοιπόν, βλέπουμε σε τούτο το τραγούδι την κοινωνία ν’ απορρίπτει το νεογέννητο νόθο παιδί. Όμως επεμβαίνει το υπερφυσικό στοιχείο (το πουλί) και το σώζει από το φόνο. Φυσικά, το υπερφυσικό στοιχείο αντιπροσωπεύει τη λαϊκή σοφία, το άγραφο δίκαιο που πηγάζει από τη συνείδηση του ανθρώπου και από τη φύση και είναι ανώτερο όλων των νόμων.

Σχετικά με το τι σημαίνουν οι έννοιες ζωή/ύπαρξη/θάνατος/χρόνος, επιτρέψετέ μου να απαντήσω έμμεσα. Τα μεταφυσικά ερωτήματα δεν είναι εύκολα για μένα.

Στο έργο «Τρικυμία» («The Tempest») του Σαίξπηρ ο Πρόσπερο δηλώνει: «We are such stuff as dreams are made on, and our little life is rounded with sleep». (Σε μετάφραση: «Είμαστε πλασμένοι από την ύλη που είναι φτιαγμένα τα όνειρα, και την εφήμερη ζωή μας την τυλίγει ο ύπνος.») Η ιστορία του ανθρώπινου γένους επιβεβαιώνει την άποψη του Σαίξπηρ. Οπότε, είναι στη φύση μας να ονειρευόμαστε και να ζούμε με αυταπάτες.

Η μητέρα μου ήταν 83 χρόνων την τελευταία φορά που ήμουν μαζί της στο χωριό.

Πάνω στην κουβέντα που κάναμε με ξάφνιασε λέγοντας το ρητό: «Κατακαημένε άνθρωπε σαν ποντικός γεννιέσαι, σαν το λιοντάρι τρέφεσαι και σαν δροσοσταλιά χαλιέσαι». Μολονότι ήταν αγράμματη είχε πλήρη επίγνωση της παροδικότητας και της ευπάθειας της ζωής, καθώς και του μοιραίου του θανάτου.

-Διαβάζω τους στίχους σας: …Πώς μπορεί ν’ αποδείξει / η απομυθοποίηση / αν ήταν της Ελένης / το πρόσωπο που καθέλκυσε τα χίλια πλοία; Ποια είναι η διαφορά μεταξύ ποίησης και πρόζας;

Από πρακτικής άποψης, η διαφορά μεταξύ ποίησης και πρόζας είναι ο χρόνος που απαιτείται για τη δημιουργία τους και την σύνθεσή τους. Για να γράψει κανείς ένα μυθιστόρημα χρειάζεται πάρα πολύ χρόνο.

Εγώ ήμουν δέσμια του βιοπορισμού, δεν μου περίσσευε χρόνος για δημιουργικότητα, κι έτσι έγραφα κάνα ποίημα στη ζούλα και στα πεταχτά. Η ποίηση είναι πυκνή και φορτισμένη με αφηρημένες έννοιες, ενώ η πρόζα είναι απλή και περιγραφική.

-Γράφετε ένα νέο μυθιστόρημα. Νομίζετε ότι έχετε ακόμη να πείτε πράγματα που δεν είπατε;

Βρίσκομαι στο τέλος της συγγραφής του νέου μυθιστορήματος, που άρχισα να γράφω πριν τέσσερα χρόνια και που ήδη δημοσιεύεται σε συνέχειες στην εφημερίδα «Ο Κόσμος» του Σίδνεϊ.

Διαδέχεται το μυθιστόρημα «Κυκλάμινο», τελευταίο της τριλογίας, με τους ίδιους χαρακτήρες και με επιπρόσθετους που επιβάλλει η αφηγηματική εξέλιξη. Τοποθετείται ιστορικά στα πρώτα είκοσι δύο χρόνια του 20ούυ αιώνα. Ευελπιστούσα με τούτο το μυθιστόρημα να καλύψω τουλάχιστον τον μισό 20ό αιώνα. Δεν τα κατάφερα, οπότε μένω υπόχρεη για τη συγγραφή ενός ακόμη τουλάχιστον βιβλίου…

-Θυμάστε μερικές από τις πιο έντονες μνήμες της ζωής σας;

Αγαπώ τη φύση και τα ζώα και νοσταλγώ τη ζωή των παιδικών μου χρόνων στο χωριό. Εννοώ τη φύση με τις ριζικές αλλαγές των εποχών που μας μάγευαν με την ποικιλία τους. Και τα ζώα ήταν τόσο παρήγορα.

Φυσικά, η ζωή στο χωριό ήταν φτωχή και σκληρή, αλλά είχε και τα καλά της. Ο αέρας ήταν καθαρός, το νερό που πίναμε ήταν καθαρό και οι τροφές, αν και λιγοστές, ήταν γνήσιες και υγιεινές. Τα πάντα ανακυκλώνονταν και δεν υπήρχε το πρόβλημα της μόλυνσης.

Δυστυχώς, σήμερα η ζωή ασφυκτιεί στον πλανήτη Γη από τα σκουπίδια της υπερκατανάλωσης. Θα τελειώσω με μερικούς σχετικούς στίχους από ένα ποίημά μου.

Τότε οι άνθρωποι δεμένοι στης ανάγκης το ζυγό, / κυλούσαν το χώμα, μπόλιαζαν τα δέντρα, /φρόντιζαν τα γιδοπρόβατα, / η ελπίδα τους στραμμένη στον καιρό.

Η ανάγκη της αλληλεγγύης, / μείωνε τα μίση, / μετρίαζε τις φιλονικίες,/ κι αβγάταινε τη φιλία.
Σκεύη από ξύλο, γυαλί, σίδερο, / τα πάντα ανακυκλωμένα, / αποφάγια για τα κατοικίδια, / αποφόρια που ανακατασκευάζονταν.
Η ζωή απλή και λιτή. / Χαρές∙ η αναγέννηση πλασμάτων και φύσης, / οι γιορτές, τα πανηγύρια, / τα τραγούδια, / οι χοροί, τα παραμύθια, / με αγαθά τη σοδειά καρπών και φρούτων, / αντάμα με ζώα και πουλιά.

*Ο Δρ Χρήστος Ν. Φίφης είναι επίτιμος ερευνητής στη Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου La Trobe.