Όλοι μας, διαβάζοντας ένα ποίημα –το ίδιο ποίημα– είναι σαν να πίνουμε νερό από την ίδια πηγή. Όμως το νερό μάς ξεδιψάει διαφορετικά και όλοι το νιώθουμε αυτό, γιατί άλλο νερό ήπια εγώ και άλλο εσύ. Κάπως έτσι είναι και η ανάγνωση ενός ποιήματος. Ο καθένας μας δεν νιώθουμε, δεν εκτιμούμε ούτε και αισθανόμαστε κατά τον ίδιο τρόπο ένα ποίημα. Μπορεί εμένα να μου έκανε μία βαθιά, γλυκιά και ζωηρή αίσθηση, αλλά ο φίλος μας δίπλα μπορεί να πει πως δεν είδε τίποτε σε αυτό.

Με αυτά ως βάση θα ήθελα να δούμε το παρακάτω ποίημα του Καβάφη, το οποίο παρακαλώ, διαβάστε το πολύ σιγά, και αν είναι η πρώτη σας φορά, θα χρειαστούν μερικές σύντομες υποσημειώσεις για το θέμα, τον τόπο και το χρόνο, αλλά και για τον ποιητή.

Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον

Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ’, ακουσθεί

αόρατος θίασος να περνά

με μουσικές εξαίσιες, με φωνές—

την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου

που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου

που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανωφέλετα θρηνήσεις.

Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,

αποχαιρέτα την, την Aλεξάνδρεια που φεύγει.

Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν

ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου·

μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς.

Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,

σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι,

πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,

κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ’ όχι

με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,

ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους,

τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,

κι αποχαιρέτα την, την Aλεξάνδρεια που χάνεις.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Το κύριο πρόσωπο εδώ είναι ο Ρωμαίος στρατηγός, Μάρκος Αντώνιος (82-30 π.Χ.), που διαδέχθηκε τον Καίσαρα μετά το θάνατό του και έγινε ο κυρίαρχος της Ρώμης. Ο έρωτάς του με την βασίλισσα Κλεοπάτρα ενέπνευσε, και εμπνέει μέχρι σήμερα, κάθε είδους καλλιτέχνες. Νικήθηκε όμως από τον Οκταβιανό στην περίφημη Ναυμαχία στο ιστορικό Άκτιο (2-9-31π.Χ.) που βρίσκεται στην είσοδο του Αμβρακικού Κόλπου.

Σημείωση: Η ημερομηνία αυτή σηματοδοτεί και το τέλος του αρχαίου κόσμου!

Ο Αντώνιος ένα χρόνο αργότερα αυτοκτόνησε πέφτοντας πάνω στο σπαθί του. Ο τίτλος του ποιήματος είναι παρμένος από μια περικοπή του βίου του γραμμένο από τον Πλούταρχου που αναφέρεται σε ένα παράδοξο γεγονός: Την παραμονή της μεγάλης ναυμαχίας, ξαφνικά τη νύχτα ακούστηκαν ήχοι μελωδικών οργάνων και μεγάλη φασαρία από κόσμο που χόρευε με βακχικούς αλαλαγμούς. Ήταν σαν να κινούνταν ένας μεγάλος και θορυβώδης θίασος προς την έξοδο της πόλης και ο θόρυβος σταμάτησε μόλις πέρασε τις πύλες. Το γεγονός αυτό δημιούργησε μεγάλη αίσθηση στους κατοίκους της Αλεξάνδρειας και θεώρησαν πως ήταν ένα σημάδι ότι ο προστάτης θεός του Αντωνίου, ο Διόνυσος, τον εγκατέλειπε.

ΜΙΑ ΠΟΛΥ ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

Μπορούμε να πούμε πολλά για την ανάλυσή του, θα αρκεστούμε όμως σε μόλις λίγα. Στο ποίημα τούτο βρίσκεται ο Αντώνιος αντιμέτωπος με την αποτυχία, αλλά και με το θάνατο. Ο ποιητής τού υποδεικνύει να αντιμετωπίσει με ψυχραιμία, ρεαλισμό, αλλά και αξιοπρέπεια το τέλος που σίγουρα έρχεται, και να αποδεχτεί την πραγματικότητα. Ο Καβάφης παίρνει το ιστορικό στοιχείο και το μεταπλάθει σε ποίηση. Φρονούμε πως το προσεγγίζει στην κατηγορία των φιλοσοφικών και διδακτικών ποιημάτων.

Το ποίημα μπορούμε να το χωρίσουμε σε δύο μέρη: Το πρώτο εισάγει το θέμα της ήττας και του αναπόφευκτου τέλους που έρχεται μοιραία. Στο δεύτερο μέρος αναπτύσσει το μοτίβο μιας ψύχραιμης αποδοχής των γεγονότων, χωρίς παρακλητικές ικεσίες και αυταπάτες.

Μπορούμε στη θέση της Αλεξάνδρειας να βάλουμε τη Μελβούρνη; Γιατί όχι; Η ζωή μας ξετυλίγεται και τελειώνει εδώ. Πώς βλέπει ο καθένας τη ζωή και το τέλος μας εδώ; Πώς θα αποχαιρετήσουμε τη Μελβούρνη που χάνουμε όλοι μας; Η Αλεξάνδρεια είναι ο βασικός πόλος της ποίησης του Καβάφη. Είναι το κέντρο της τέχνης και όλης της παιδείας στην Ανατολή. Εμείς όλοι μας πώς καυχιόμαστε για τη Μελβούρνη μας; Η τρίτη ελληνική πόλη στον κόσμο, ελληνικό πνευματικό κέντρο και τόσα άλλα;

ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ

Ο ποιητής μεταχειρίζεται την Αλεξάνδρεια ως ένα σύμβολο δίνοντάς της μεταφορική έννοια. Δεν είναι απλώς το όνομα μιας πόλης, αλλά η ίδια η ζωή. Έτσι, η καβαφική Αλεξάνδρεια γίνεται συνώνυμο της ζωής. Όλα κάποτε τελειώνουν όπως και η ζωή. Όλοι εμείς οι θνητοί είμαστε καταδικασμένοι να χάνουμε τα πάντα την τελευταία ώρα. Η πραγματικότητα -λέει ο ποιητής- πρέπει να αντιμετωπίζεται στωικά. Ο άνθρωπος οφείλει με θάρρος να αποδέχεται το τέλος της ευτυχίας και της ζωής. Ο Καβάφης εδώ εισάγει την ήττα και το αναπόφευκτο τέλος, αλλά και την ψύχραιμη αποδοχή των γεγονότων χωρίς αυταπάτες. Η δική μας Αλεξάνδρεια είναι η αγαπημένη μας Μελβούρνη, που εμείς τη διαλέξαμε. Ο Καβάφης απευθύνεται στον καθένα μας με τα τελευταία λόγια του: «…αποχαιρέτα την, τη Μελβούρνη σου που χάνεις»! Το μοιραίο έρχεται μόνο του και αθόρυβα για όλους μας!