Αφορμή για το σημερινό άρθρο αποτέλεσε η λέξη «αυθεντικός» στην πιο κάτω ανακοίνωση: «Οι εγγραφές για τον 36ο Αυθεντικό Μαραθώνιο της Αθήνας ολοκληρώθηκαν! Σας ευχαριστούμε πολύ και ανυπομονούμε να τρέξουμε μαζί σε αυτή τη γιορτή της ανθρώπινης θέλησης και ομαδικότητας, στις 11 Νοεμβρίου 2018».

Όταν πριν από δύο χρόνια τα 14χρονα δίδυμα εγγόνια μου –ο Σπύρος και ο Κώστας– περιόδευαν μαζί μου στην Ελλάδα, ζήτησαν να επισκεφθούν το μέρος όπου έγινε η μάχη του Μαραθώνα, το 490 π.Χ. Με μεγάλη χαρά πήρα το αυτοκίνητο και ξεκινήσαμε.

Ήταν Σεπτέμβρης. Οι ξένοι επισκέπτες λιγότεροι. Περπατήσαμε όλο το πεδίο της μάχης, είδαμε τον Τύμβο των Μαραθωνομάχων (192 Αθηναίοι οπλίτες έπεσαν νεκροί και θάφτηκαν εκεί) και μετά πήγαμε στο παραλιακό σημείο, όπου οι Πέρσες είχαν αγκυροβολήσει τα πλοία τους. Αναχωρώντας, κοντοσταθήκαμε στο άγαλμα του Μιλτιάδη – του αρχιτέκτονα της νίκης. Το αυθεντικό κράνος του, αφιερωμένο από τον ίδιο στον Δία, θα το βλέπαμε μερικές ημέρες αργότερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ολυμπίας. Στην κάτω άκρη της παραγναθίδας του κράνους διαβάσαμε την εγχάρακτη αναθηματική επιγραφή: «Μιλτιάδης ανέθηκεν τωι Διί»…

Σε κάποια στιγμή τα παιδιά με ρωτούν: «Παππού, είναι αλήθεια ότι κάποιος στρατιώτης έτρεξε από εδώ μέχρι την Αθήνα για ν’ αναγγείλει τη νίκη και, αναγγέλλοντάς τη, πέθανε;».

Χαμογέλασα. «Όχι, παιδιά. Κανένας δεν έτρεξε. Πρόκειται για μια ρομαντική επινόηση, που εμφανίστηκε αιώνες μετά τη μάχη. Οι Αθηναίοι που πολέμησαν εδώ, όπως ο ποιητής Αισχύλος και άλλοι, δεν έχουν μιλήσει για κάτι τέτοιο. Ούτε ο ιστορικός Ηρόδοτος, που με λεπτομέρειες περιέγραψε τη μάχη, αναφέρει το παραμικρό».

Ο ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ

Πότε, λοιπόν, χαλκεύτηκε ο μύθος του «Μαραθωνοδρόμου»; Πάνω από έξι αιώνες μετά τη μάχη του Μαραθώνα, έρχεται ο συριακής καταγωγής σατιρικός συγγραφέας Λουκιανός (125-180 μ.Χ.) και γράφει ένα κείμενο, για να δείξει πώς και πότε πρέπει να χρησιμοποιούνται οι χαιρετισμοί «Χαίρε» («χαίρειν»), «Ευτυχισμένος» («εύ πράττειν») και «Γεια σου» («υγιαίνειν»).

Στο κείμενο αυτό, ο Λουκιανός λέει ότι, σύμφωνα με λεγόμενα, ο πρώτος που χρησιμοποίησε το «χαίρειν», με τη σημασία «χαίρε για πάντα», ήταν ο Αθηναίος ημεροδρόμος Φιλιππίδης: «Πρώτος δ’ αυτό Φιλιππίδης ο ημεροδρομήσας λέγεται από Μαραθώνος αγγέλων την νίκην ειπείν προς τους άρχοντας καθημένους και πεφροντικότας υπέρ του τέλους της μάχης, Χαίρετε, νικώμεν, και τούτο ειπών συναποθανείν τη αγγελία (βλ. «Υπέρ του εν τη προσαγορεύσει πταίσματος», 727.3).

Δηλαδή: «Λένε πως ο πρώτος που το είπε [«χαίρετε για πάντα»] ήταν ο δρομοκήρυκας Φιλιππίδης, μόλις έφτασε από τον Μαραθώνα για να φέρει το μήνυμα της νίκης στους άρχοντες που περίμεναν με αγωνία το αποτέλεσμα της μάχης – «Χαίρετε, νικούμε», τους είπε, και ξεψύχησε μαζί με το μήνυμα».

Δυστυχώς, ο Λουκιανός δεν μας αποκαλύπτει την πηγή του. Αναμφίβολα, η πηγή του δεν είναι ο Ηρόδοτος, όπως θα δούμε πιο κάτω, ούτε ο Πλούταρχος ο οποίος αντλεί κάποιες πληροφορίες από τον ευφάνταστο Ηρακλείδη τον Ποντικό (388-310 π.Χ.). Σύμφωνα με τον Ηρακλείδη, ο «Μαραθωνοδρόμος» ήταν ο Θέρσιπος, ενώ κατ’ άλλους ήταν ο Ευκλέας (Πλούταρχος, «Πότερον Αθηναίοι κατά πόλεμον ή κατά σοφίαν ενδοξότεροι», 347.C5-6).

Ο ΗΡΟΔΟΤΟΣ

Ο Ηρόδοτος (484-426 π.Χ.) είναι ο αρχαιότερος ιστοριογράφος που διηγείται με λεπτομέρειες τη μάχη του Μαραθώνα. Γεννήθηκε μόλις έξι χρόνια μετά το ιστορικό αυτό γεγονός, αλλά οπωσδήποτε οι πληροφορίες του πρέπει να ήσαν πιο έγκυρες (και πιο έγκαιρες) από αυτές του Λουκιανού και του Ηρακλείδη του Ποντικού (Πόντιου). Για τον «Μαραθωνοδρόμο» ουδεμία πληροφορία είχε γιατί, αν είχε, ασφαλώς θα την κατέγραφε. Δεν συνέτρεχε λόγος ν’ αποσιωπήσει ένα τέτοιο γεγονός.

Αλλ’ ας δούμε τι ακριβώς λέει ο Ηρόδοτος, σχετικά με τον Φειδιππίδη (ή Φιλιππίδη, σε άλλο χειρόγραφο):
«…οι στρατηγοί αποπέμπουσι εις Σπάρτην κήρυκα Φειδιππίδην, Αθηναίον μεν άνδρα, άλλως δε ημεροδρόμον τε και τούτο μελετώντα […]. Τότε δε πεμφθείς υπό των στρατηγών ο Φειδιππίδης ούτος […] δευτεραίος εκ του Αθηναίων άστεος ήν εν Σπάρτη» (6.105-6).

Δηλ. «… οι [Αθηναίοι] στρατηγοί στέλνουν στη Σπάρτη τον κήρυκα Φειδιππίδη, άντρα Αθηναίο που είχε ως επάγγελμα να κάνει τον δρομοκύρηκα [. . .]. Αυτός ο Φειδιππίδης, αφού στάλθηκε τότε από τους στρατηγούς [. . .], έφτασε σε δύο μέρες από την Αθήνα στη Σπάρτη» (π. 220 χλμ.).

Εδώ έχουμε έναν Φειδιππίδη επαγγελματία δρομοκήρυκα («ημεροδρόμο») και όχι κάποιον γρήγορο («ωκύποδα») Αθηναίο οπλίτη που έλαβε μέρος στη μάχη του Μαραθώνα. Ξέρουμε μόνο ότι έτρεξε από την Αθήνα στη Σπάρτη. Εάν είχε πολεμήσει και του είχε ανατεθεί να τρέξει ν’ αναγγείλει τη νίκη στους Αθηναίους άρχοντες, ο Ηρόδοτος – ο μέγας θηρευτής παντοδαπών λεπτομερειών – δεν είχε απολύτως κανέναν λόγο ν’ αποκρύψει ένα τόσο σημαντικό και αξιοθαύμαστο γεγονός.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Όταν σήμερα κάποιοι μιλούν για «αυθεντικό Μαραθώνιο» ή για «κλασική διαδρομή», φαντάζονται πως τα 42 αυτά χιλιόμετρα (Μαραθώνα-Αθήνα) τα έτρεξε κάποιος Φειδιππίδης ή Φιλιππίδης, ή Θέρσιπος ή Ευκλέας, αμέσως μετά τη νίκη των Αθηναίων εναντίον των Περσών στη μάχη του Μαραθώνα. Σκληρή, αδιάψευστη μαρτυρία – φιλολογική ή επιγραφική – δεν έχουμε για κάτι τέτοιο. Ωστόσο, ο «Μαραθώνιος δρόμος», παρότι μη-αυθεντικός, αποτελεί το κορυφαίο ατομικό άθλημα των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων.