Από τη στήλη αυτή τις προηγούμενες εβδομάδες αναφέρθηκα στην αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου π.Χ. αιώνα, η οποία δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τις χωρίς προηγούμενο εξελίξεις στα γράμματα, την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, το θέατρο, την ιστοριογραφία, τη ρητορική, και έθεσε τα θεμέλια με τον Σωκράτη για τη δημιουργία των μεγαλύτερων έργων φιλοσοφίας με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη κατά τη διάρκεια του 4ου π.Χ. αιώνα.

Στη συνέχεια μίλησα πιο αναλυτικά για το θέατρο ως θεσμό, και την επίδραση που είχε στην εξέλιξη της αθηναϊκής δημοκρατίας κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα, με αναφορές στα τρία είδη της δραματικής ποίησης: την τραγωδία, το σατυρικό δράμα και την κωμωδία.

Επειδή το κύριο μέρος της δραματικής ποίησης ήταν η τραγωδία, θα δώσω τον ορισμό της όπως τον διατύπωσε ο φιλόσοφος Αριστοτέλης στην «Ποιητική του» (1448b-24 κ.ε.):
«Έστιν ουν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας, μέγεθος εχούσης, ηδυσμένω λόγω, χωρίς εκάστω των ειδών εν τοις μορίοις, δρώντων και ου δι’ απαγγελίας, δι’ ελέου και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν».

Σε μεταγλώττιση στην νεοελληνική ο ορισμός του Αριστοτέλη έχει ως εξής:
«Τραγωδία είναι, λοιπόν, μίμηση μιας πράξης σοβαρής και ολοκληρωμένης με ανάλογο μέγεθος και ποιητικό λόγο, με διαφορετικό είδος λόγου·στα διάφορα μέρη της, που παρουσιάζεται με δράση και όχι με απλή απαγγελία, και καταλήγει στην κάθαρση μέσα από τη συμπόνια και το φόβο που προκαλούν τα παθήματα των ηρώων».
Με τη φράση «ηδυσμένω λόγω» ο Αριστοτέλης εννοεί ότι η τραγωδία έχει μέτρο, αρμονία και μουσικότητα, δηλαδή τα κύρια χαρακτηριστικά της ποίησης. Γιατί πράγματι η τραγωδία χρησιμοποιεί στοιχεία από την επική και τη λυρική ποίηση.

Επιπλέον, κατά την παρουσίαση των τραγωδιών στο κοινό, τον ποιητικό λόγο συνόδευαν η μουσική και η όρχηση (χορός). Για το λόγο αυτό αναφερόμαστε στους αρχαίους τραγωδούς ως δραματικούς ποιητές και όχι ως θεατρικούς συγγραφείς.

Αναφορικά με την «κάθαρση», στην οποία κατά τον Αριστοτέλη οδηγεί η τραγωδία, ο Καθηγητής Μ. Β. Σακελλαρίου, στο βιβλίο του «Η Αθηναϊκή Δημοκρατία» γράφει τα ακόλουθα:
«Η υπόθεση της τραγωδίας τελειώνει με την αποκατάσταση της υπερβατικής τάξεως και την έκβαση του μοιραίου που επίσης είναι μέρος αυτής της τάξεως. Οι θεατές της τραγωδίας, από την πλευρά τους, όσο κλιμακωνόταν η τραγικότητα, συμμετείχαν στα συναισθήματα αμφιβολίας ή ταραχής ή φόβου ή ελπίδας, που εξέφραζαν διαδοχικά άλλοτε τα κεντρικά πρόσωπα, άλλοτε τα δευτερεύοντα, άλλοτε ο Χορός, και ηρεμούσαν καθώς επερχόταν η λύση που προσδοκούσαν ως σύμφωνη με τις τότε επικρατούσες ιδέες περί αμαρτίας και ανταποδόσεως. Η αποκατάσταση της Τάξεως καταπράυνε τη συλλογική ανησυχία που είχε διεγείρει η Αταξία», σελ. 471.

Σήμερα θα αναφερθώ στους τρεις μεγάλους τραγικούς ποιητές του 5ου π.Χ. αιώνα, οι οποίοι είναι: ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης.
Και οι τρεις, με το μεγαλόπνοο έργο τους υπήρξαν πρέσβεις της υψηλής αυτής τέχνης, συνέβαλαν τα μέγιστα στην ανάπτυξη του τραγικού δράματος στην Αθήνα, και υπήρξαν οι κυριότεροι διαμορφωτές του.

ΑΙΣΧΥΛΟΣ

Ο Αισχύλος γεννήθηκε το 525 π.Χ. στην Ελευσίνα. Ήταν γιος του Ευφορίωνα, του γένους των Κοδριδών. Ήταν Αθηναίος πολίτης και πήρε μέρος στις μάχες κατά των Περσών στις αρχές του 5ου π.Χ. αιώνα.

Είναι ο πρώτος που εισήγαγε πολύπλοκα σκηνικά και σκηνικές μηχανές στο θέατρο και πρόσθεσε και δεύτερο ηθοποιό. Λέγεται ότι κέρδισε το πρώτο βραβείο 28 φορές.
Έργα του Αισχύλου, που έχουν διασωθεί είναι: «Αγαμέμνων» «Ευμενίδες» «Χοηφόροι» «Πέρσες» «Προμηθεύς Δεσμώτης» «Επτά επί Θήβας» «Ικέτιδες».
Πέθανε στη Γέλα, πόλη της Σικελίας, το 456/455 π.Χ.
Κατά κανόνα, τους ήρωές του ο Αισχύλος τους παρουσιάζει με υψηλότερες ηθικές αρχές από τον κοινό άνθρωπο, και τις τραγωδίες του τις χαρακτηρίζει η πλούσια φαντασία και η εκφραστική δύναμη του λόγου του.

Σχετικά με αυτό, στο βιβλίο του Οργανισμού Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων «Δραματική Ποίηση» αναφέρονται τα ακόλουθα:
«Οι μορφές που κινούνται στα έργα του είναι τιτανικές, κρατούν ακόμη τις μυθικές τους διαστάσεις και οι συγκρούσεις τους προκαλούν το δέος στο θεατή. Βαθιά θρησκευτική φύση, δε διστάζει να θέσει τα μεγάλα προβλήματα που απορρέουν από την ύπαρξη της θείας πρόνοιας στον κόσμο και την αλαζονεία της ανθρώπινης ύπαρξης», σελ. 30.
Ο Αισχύλος αναγνωρίζεται ως ένας από τους μεγαλύτερους δραματικούς ποιητές του κόσμου.
Οι μεταγενέστεροι τον αποκάλεσαν «πατέρα της τραγωδίας» για το υψηλό επίπεδο της ποίησής του και για τις καινοτομίες που εισήγαγε στην σκηνική παρουσίαση των έργων του.

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Ο Σοφοκλής γεννήθηκε στον Kωλονό της Αττικής το 496 π.Χ. και πέθανε το 406, σε ηλικία ενενήντα ετών. Ο πατέρας του, εύπορος Αθηναίος, φρόντισε για την επιμελημένη αγωγή και παιδεία του.

Στην Αθήνα γνωρίσθηκε και συνδέθηκε στενά με πολιτικές και πνευματικές προσωπικότητες της εποχής, όπως με τον Περικλή, τον Σωκράτη, και προς το τέλος της ζωής του με τον νεαρό τότε Πλάτωνα.

Έγραψε 123 τραγωδίες, από τις οποίες έχουν διασωθεί ολοκληρωμένες οι ακόλουθες εφτά:
«Αίας», «Αντιγόνη», «Οιδίπους Τύραννος», «Ηλέκτρα», «Τραχίνιαι», «Φιλοκτήτης», «Οιδίπους επί Κολωνώ».
Εκτιμάται ότι παρουσίασε σε διαγωνισμούς περί τις 30 τετραλογίες, με περίπου 20 από τις οποίες απέσπασε την πρώτη θέση.

Στη δραματική ποίηση ο Σοφοκλής μυήθηκε μέσα από τα έργα του Αισχύλου, με τον οποίο διαγωνίσθηκε σε πολλούς δραματικούς αγώνες. Και με τον νεότερό του Ευριπίδη ο Σοφοκλής ανταγωνίσθηκε, καί όπως ο Αισχύλος υιοθέτησε κάποιες από τις καινοτομίες του Σοφοκλή, έτσι και αυτός ενσωμάτωσε στις τελευταίες τραγωδίες του ανακαινιστικά στοιχεία του Ευριπίδη.

Στις τραγωδίες του, που τις χαρακτηρίζουν η περίτεχνη δομή, ο υψηλός στοχασμός και οι τέλειες αναλογίες στα χορικά και στους διαλόγους, ο Σοφοκλής θέτει τους ήρωές του αντιμέτωπους με τα μεγάλα ανθρώπινα διλήμματα της εποχής του, πολλά από τα οποία ισχύουν και για τη εποχή μας.
Οι τραγωδίες του Σοφοκλή μπορεί να μην έχουν την ποιητική φαντασία και τη μεγαλοπρέπεια των σκηνικών παραστάσεων του Αισχύλου, έχουν όμως περίτεχνη δομή, και οι συγκρούσεις μεταξύ των κυρίων προσώπων αντανακλούν το ήθος και τις πεποιθήσεις τους, και απηχούν σε μεγαλύτερο βαθμό τις επικρατούσες αντιλήψεις της εποχής του.
Τους ήρωές του ο Σοφοκλής τους παρουσιάζει εξιδανικευμένους, όπως κατά την αντίληψή του θα έπρεπε να είναι, ενώ ο Αισχύλος τους θέλει με υπεράνθρωπες δυνάμεις. Σε αντίθεση, τα κύρια πρόσωπα στις τραγωδίες του Ευριπίδη είναι άνθρωποι της καθημερινότητας, με τις αρετές και τις αδυναμίες τους.

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ

Ο Ευριπίδης γεννήθηκε στην Σαλαμίνα γύρω στο 480 με 485 π. Χ. Ήταν γιος του εύπορου κτηματία Μνήσαρχου, και έλαβε μεγάλη μόρφωση. Επηρεάστηκε από τον Ηρόδοτο, το Φειδία, τον Αναξαγόρα και τους σοφιστές. Ήταν κλειστός και ιδιόμορφος χαρακτήρας αλλά νοιαζόταν για την πατρίδα του.
Λίγα χρόνια πριν το θάνατό του πήγε στην Πέλλα της Μακεδονίας, στην αυλή του βασιλιά Αρχέλαου, όπου και πέθανε το 406 π. Χ.

Από τα έργα του Ευριπίδη σώθηκαν ολοκληρωμένα τα ακόλουθα 18 δράματα:
«Άλκηστις», «Μήδεια», «Ηρακλείδαι», «Ιππόλυτος», «Ανδρομάχη», «Εκάβη», «Ηρακλής μαινόμενος», «Ικέτιδες», «Ίων», «Ηλέκτρα», «Τρωάδες», «Ιφιγένεια η εν Ταύροις», «Ελένη», «Φοίνισσαι», «Ορέστης», «Ιφιγένεια η εν Αυλίδι», «Βάκχαι», και το σταυρικό δράμα «Κύκλωψ».
Στα έργα του Ευριπίδη οι ήρωές τους είναι καθημερινοί άνθρωποι, με πάθη και αδυναμίες, και οι οποίοι θεωρούνται υπεύθυνοι για τις πράξεις τους, και τις συνέπειές τους, τις οποίες δεν απέδιδαν σε κάποιες ανώτερες δυνάμεις.

Ο Ευριπίδης εισήγαγε την καινοτομία του από μηχανής θεού. Το έργο του ακολούθησαν τόσο οι Λατίνοι και οι Αναγεννησιακοί όσο και νεότεροι Ευρωπαίοι.
Τα θέματα που διαπραγματεύεται ο Ευριπίδης στα έργα του αντανακλούν τα πολιτικά και ηθικά ζητήματα της εποχής του, και οι κύριοι χαρακτήρες του δεν διαφέρουν από τους συγκαιρινούς του.

Ο Ευριπίδης δεν βλέπει τον Αθηναίο συμπολίτη του ως παθητικό δέκτη των μηνυμάτων των τραγωδιών του, αλλά ως ενεργό μέλος της αθηναϊκής δημοκρατίας, με καθοριστικό ρόλο στην κοινωνική και πολιτική πρόοδο της πολιτείας.

Με αυτό ως οδηγό, φρόντισε οι θεατές να βρίσκονται αντιμέτωποι με τα διλήμματα των πρωταγωνιστών των έργων του, έτσι που να ασκούνται στη λήψη αποφάσεων σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο.

Την ερχόμενη εβδομάδα θα κλείσω τη σειρά αυτή για την αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου π.Χ. αιώνα, και τη θέση που είχε σ’ αυτήν η δραματική ποίηση, με την τραγωδία του Σοφοκλή Αντιγόνη, στην οποία θα δούμε στην πράξη πολλά από τα θεωρητικά στοιχεία του δράματος που έχω θίξει μέχρι τώρα.