Υπάρχουν πολλές πλευρές στην ελληνική σύνδεση της εκστρατείας της Καλλίπολης. Και μία από τις λιγότερο γνωστές είναι αυτή των Ελλήνων εθελοντών από την Μικρά Ασία που υπηρέτησαν με τους Συμμάχους στο μέτωπο της Έλλης στην Καλλίπολη για σχεδόν τρεις μήνες προτού φύγουν για το μέτωπο της Θεσσαλονίκης.

Η ιστορία αυτών των Ελλήνων συμπληρώνει εκείνη του Peter Rados, ενός από τους συμπατριώτες τους από την Μικρά Ασία. Έχουν περάσει μερικά χρόνια από τότε που έμαθα την ιστορία του. Ο Peter ήταν ένας νεαρός μετανάστης που ήρθε στην Αυστραλία από την Αρτάκη, στις ακτές της Θάλασσας του Μαρμαρά, τα χρόνια πριν από το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Όταν κατατάχθηκε, ο Peter ήρθε στην Λήμνο ως στρατιώτης των ANZACs, πήρε μέρος στην απόβαση της 25ης Απριλίου και δυστυχώς σκοτώθηκε τον Μάιο. Έχω επισκεφθεί τον τάφο του στο νεκροταφείο του Αρί Μπουρνού, κοντά στο σημείο της απόβασης, αλλά και μερικά μίλια μακριά από τον τόπο που γεννήθηκε. Ο Peter είναι ο μοναδικός Έλληνας ANZAC που υπηρέτησε και πέθανε στην διάρκεια της εκστρατείας στην Καλλίπολη.

Γαλλικό Μετάλλιο Δαρδανελλίων που εκδόθηκε το 1926. Πρέπει να απονεμήθηκε στους Έλληνες εθελοντές της Γαλλικής Λεγεώνας των Ξένων

Ξέρουμε επίσης για τους Έλληνες στις Οθωμανικές δυνάμεις που αποσκίρτησαν στους Συμμάχους στην διάρκεια της εκστρατείας, υπηρετώντας εθελοντικά ως οδηγοί και διερμηνείς. Με τον ερχομό του πολέμου, οι οθωμανικές αρχές εκδίωξαν τους Έλληνες από την χερσόνησο, από τα χωριά και τις πόλεις που έμεναν επί αιώνες. Η ελληνική ιστορία της περιοχής σύντομα έκανε εντύπωση στους στρατιώτες των Συμμάχων, κάποιοι από τους οποίους ξέθαψαν κλασικά ερείπια, όταν έσκαβαν τα χαρακώματά τους, προκαλώντας έτσι τους Γάλλους να ξεκινήσουν επίσημες αρχαιολογικές ανασκαφές. Αλλά ο πόλεμος θα κατάστρεφε τα χωριά της χερσονήσου. Μία φωτογραφία ενός τέτοιου κατεστραμμένου δρόμου στην μεταπολεμική Κριθιά, που πήρε ο Αυστραλός φωτογράφος George Wilkins το 1919 είναι μαρτυρία αυτής της καταστροφής.

Πολλοί επίσης θα γνωρίζουν την ανάμιξη των Κρητών εθελοντών υπό γαλλική διοίκηση και υπό την ηγεσία του υπολοχαγού Παύλου Γύπαρη στην εκστρατεία της Καλλίπολής. Αφού πρώτα επιτέθηκαν σε Οθωμανικά οχυρώματα στα παράλια της Θράκης, 350 εθελοντές έκαναν επιδρομή κοντά στο Καρατσαλή, στον κόλπο Ξηρού, στις 6 Αυγούστου. Οι Κρητικοί έκαναν απόβαση από βρετανικά πολεμικά πλοία και κατάφεραν με επιτυχία να επιτεθούν στις Οθωμανικές θέσεις που βρίσκονταν σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων προς την ενδοχώρα, καταστρέφοντας στρατιωτικές εγκαταστάσεις, προκαλώντας απώλειες και ξανασάλπαραν την επόμενη νύχτα, με απώλειες μεταξύ 31 και 38 ανδρών, νεκρών και τραυματιών. Με τα λόγια του Suir Ian Hamilton, διοικητή των συμμαχικών δυνάμεων στην Καλλίπολη, η επίθεση ήταν “απολύτως επιτυχημένη”.

Πριν από μερικά χρόνια, ανακάλυψα μια μοναδική φωτογραφία στην εκτενή συλλογή φωτογραφιών από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο της Πολιτειακής Βιβλιοθήκης της Βικτώριας.

Είναι άγνωστο ποιος την έβγαλε και ποιος την συνέλεξε. Βρίσκεται σε ένα άλμπουμ φωτογραφιών που κατά το μεγαλύτερο μέρος τους καταγράφουν την επίσκεψη ενός άγνωστου Αυστραλού στο χωριό Ρωμανού και τα γύρω χωριά στα ανατολικά παράλια της Λήμνου, στον κόλπο του Μούδρου. Είναι συγκινητικές αυτές οι φωτογραφίες που δείχνουν παιδιά να παίζουν στην πλατεία, γυναίκες να γυρίζουν σπίτι καβάλα στο γαϊδούρι, σχολεία και εκκλησίες. Είναι οι μοναδικές φωτογραφίες, στο αρχείο της Αυστραλίας για τη Λήμνο που δείχνουν χωριά.

Αλλά η σημαντικότερη φωτογραφία κατά τη γνώμη μου, είναι αυτή που τιτλοφορείται “Έλληνες νεοσύλλεκτοι για την γαλλική Λεγεώνα των Ξένων, κατά την εκπαίδευσή τους στην Λήμνο”. Όπως διαπίστωσα στην έρευνά μου, πρόκειται για την μοναδική φωτογραφία στην οποία εμφανίζονται ξεκάθαρα κάποιοι από τους 1000 τουλάχιστον Έλληνες από την Μικρά Ασία που υπηρέτησαν εθελοντικά στις τάξεις των Συμμάχων στην Καλλίπολη.

Αντίθετα με τους Κρήτες εθελοντές που δεν φορούσαν στολή για να προκαλέσουν σύγχυση στον εχθρό κατά την διάρκεια της επιδρομής τους, αυτοί οι Έλληνες εθελοντές ήταν μέλη της γαλλικής Λεγεώνας των Ξένων και έχουν καταγραφεί με τις ανάλογες στολές και τον εξοπλισμό. Υπάρχουν όμως και άλλες φωτογραφίες στρατιωτών με παρόμοιες στολές στην Λήμνο, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.

Είχαν σχηματίσει ένα τάγμα με περίπου 1100 άνδρες υπό την ηγεσία του Παντελή Καρασεβντά. Κατά πάσα πιθανότητα, ο Παντελής ήταν ο αξιωματικός του στρατού και πρώην αθλητής της σκοποβολής που είχε λάβει μέρος στους Ολυμπιακούς του 1896 στην Αθήνα. Υπηρέτησε στους Βαλκανικούς Πολέμους και είχε τραυματιστεί σοβαρά στην Σάμο. Ένθερμος υποστηρικτής του Βενιζέλου, έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση, στην διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Δεν έχω καταφέρει να εξακριβώσω από πού προέρχονταν αυτοί οι εθελοντές, αλλά χωρίς αμφιβολία πολλοί θα ήταν από τις γύρω περιοχές, περιλαμβανομένης της χερσονήσου της Καλλίπολης.

Πιθανή εικόνα του Παντελή Καρασεβντά, διοικητή των Ελλήνων Μικρασιατών Λεγεωνάριων. Χαρακτικό (περίπου 1896) του Κωνσταντίνου Σκόκου (1854-1929)

Οι νεοσύλλεκτοι παρουσιάστηκαν στην Λήμνο -αναμφίβολα εκεί φωτογραφήθηκαν να παρελαύνουν από τον άγνωστο Αυστραλό φωτογράφο- και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στην γειτονική Τένεδο, η οποία επίσης βρισκόταν υπό συμμαχική κατοχή στην διάρκεια της εκστρατείας της Καλλίπολης. Όσο βρίσκονταν στην Λήμνο, αυτοί οι Έλληνες από την Μικρά Ασία έτυχαν της προσοχής ενός Αυστραλού στρατιώτη – του Δεκανέα Hedley Kitchin του 6ου τάγματος – ο οποίος έγραψε στο ημερολόγιό του, την Πέμπτη 15 Απριλίου, για την παρουσία στο νησί “ενός ελληνικού παραρτήματος των συνοριοφυλάκων της Λεγεώνας των Ξένων”.

Σύμφωνα με τα γαλλικά στρατιωτικά αρχεία, περίπου 440 από αυτούς τους εθελοντές, υπό την ηγεσία του Καρασεβντά, έκαναν απόβαση στο Σεντούλμπαχιρ, κοντά στο ακρωτήριο της Έλλης στην χερσόνησο, στις 23 Ιουλίου, όπου έγιναν ο 13ος και 14ος λόχος του πρώτου εκστρατευτικού Συντάγματος της Αφρικής. Μία φωτογραφία που βρίσκεται στο Αυτοκρατορικό Πολεμικό Μουσείο του Λονδίνου, φαίνεται να απεικονίζει έναν από αυτούς τους Έλληνες στο Σεντούλμπαχιρ.

Κάνοντας απόβαση εκεί, αυτοί οι νέοι Έλληνες ακολούθησαν τα βήματα των πολεμιστών του στρατού του Αγαμέμνονα που πήγαινε να πολιορκήσει την Τροία. Ο Όμηρος γράφει ότι ήταν στο ακρωτήριο της Έλλης όπου έκανε απόβαση ο αρχηγός του θεσσαλικού τάγματος -ο πολεμιστής Πρωτεσίλαος- που ήταν ο πρώτος που σκοτώθηκε σ’ αυτήν την περίφημη εκστρατεία. Ο Αυστραλός ιστορικός Charles Bean έγραψε ότι ύστερα από τον πόλεμο πολλοί Έλληνες επισκέπτες κατέφταναν κατά συρροή για να επισκεφτούν τον τάφο του.

Κατά την διάρκεια της θητείας τους στο μέτωπο της Έλλης, αυτοί οι εθελοντές θα πρέπει να υπήρξαν μάρτυρες ή να έλαβαν μέρος σε κάποιες από τις πιο άγριες μάχες ολόκληρης της εκστρατείας. Οι αιματηρές μάχες στον τομέα του Κερεβές Ντεβές είχαν ως αποτέλεσμα οι Γάλλοι να ονομάσουν ένα από τα φαράγγια του “Φαράγγι του Θανάτου”. Πριν από μερικά χρόνια παρακολούθησα την επιμνημόσυνη λειτουργία στο Γαλλικό Πολεμικό Κοιμητήριο στον όρμο Μόρτο, όπου βρίσκονται οι τάφοι τουλάχιστον 3200 στρατιωτών καθώς και τέσσερα οστεοφυλάκια που περιέχουν τα οστά 12000 άγνωστων στρατιωτών. Κάποιοι από τους Έλληνες εθελοντές από την Μικρά Ασία μπορεί να είναι θαμμένοι εκεί.

Το γαλλικό νεκροταφείο στον όρμο Μόρτο, Καλλίπολη. Photo Jim Claven 2013

Δεν έχω καταφέρει να εντοπίσω τα αρχεία κατάταξης των Ελλήνων της Μικράς Ασίας στην Έλλη. Αλλά χωρίς αμφιβολία, θα πρέπει να είχαν την ίδια μοίρα με τους Γάλλους συντρόφους τους που έδωσαν πολλές μάχες και υπέστησαν σημαντικές απώλειες. Ύστερα από τρεις μήνες στην Έλλη, οι Έλληνες μεταφέρθηκαν στο μέτωπο της Θεσσαλονίκης τον Οκτώβριο του 1915. Για τις υπηρεσίες τους στην Γαλλική Λεγεώνα των Ξένων, αυτοί οι Έλληνες τιμήθηκαν με το Γαλλικό Μετάλλιο των Δαρδανελλίων – μια εκστρατεία για την οποία ούτε οι Βρετανικές ούτε οι αυστραλιανές αρχές απένειμαν μετάλλια.

Καθώς στέκομαι στο Ακρωτήριο της Έλλης, όπου βάδισαν αυτοί οι Έλληνες κοιτάζω πέρα από τα νερά στην είσοδο των Δαρδανελλίων και πέρα προς το βόρειο Αιγαίο. Σ’ αυτά τα νερά έλαβαν χώρα οι μεγάλες ναυμαχίες της Έλλης και της Λήμνου το 1912-13, όπου νικήθηκε το Οθωμανικό ναυτικό και απελευθερώθηκε η Λήμνος, η Ίμβρος και η Τένεδος. Αναρωτιέμαι αν αυτοί οι νέοι Μικρασιάτες -κάποιοι πιθανότατα καταγόμενοι από την Καλλίπολη- θυμούνταν τον μυθικό πρόγονό τους, τον Πρωτεσίλαο, ή την σφοδρή μάχη που είχε πραγματοποιηθεί πριν από δύο χρόνια εκεί.

Και τελικά, μετά το τέλος του πολέμου, πολλοί από τους Έλληνες της χερσονήσου επέστρεψαν στην πατρίδα τους να παίξουν έναν τελευταίο, καίριο ρόλο στην ιστορία της Καλλίπολης. Γιατί στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η κυβέρνηση του Βενιζέλου υποστήριξε την επιστροφή του αρχικού πληθυσμού στα χωριά και τις πόλεις τους, δίνοντάς τους χρήματα για να χτίσουν νέα σπίτια.

Αυτό που είναι λιγότερο γνωστό είναι ότι πολλοί από αυτούς τους Έλληνες που επέστρεψαν προσελήφθησαν από την Συμμαχική Αυτοκρατορική Επιτροπή Πολεμικών Τάφων για να δουλέψουν στην ανέγερση των νέων πολεμικών νεκροταφείων, μνημείων και μνημάτων που άρχισαν να δημιουργούνται στα πρώην πεδία των μαχών. Πέτρες από τα λατομεία βόρεια του όρμου Κίλια κοντά στο Μάιδο, χρησιμοποιήθηκαν για την δημιουργία του νεκροταφείου, μια πέτρα ολόιδια με αυτήν που υπάρχει στα τείχη της γειτονικής Τροίας. Όπως έγραψε ένας επισκέπτης στην χερσόνησο που έκανε προσκύνημα στην περιοχή τα χρόνια αμέσως μετά τον πόλεμο, οι Έλληνες της Μικράς Ασίας ήταν “καλοί τεχνίτες” και είχαν “κληρονομήσει κάποιες από τις δεξιότητες στην μηχανική και την κατασκευή των προγόνων τους”.

Μερικά από αυτά τα νεκροταφεία και τα μνήματα βρίσκονται κοντά στην Κριθιά, όπως το Κοιμητήριο της Απόβασης του Lancashire, όπου βρίσκεται ο τάφος κάποιου Κώστα Στελλιανού, ενός μέλους του Ελληνικού Σώματος Εργασίας, ο οποίος σκοτώθηκε στο μέτωπο της Έλλης, στην Καλλίπολη στις 17 Νοεμβρίου 1915. Η Μικρασιατική Καταστροφή θα είχε ως αποτέλεσμα τον εξαναγκασμό αυτών των Ελλήνων της Καλλίπολης και κατά μήκος της Μικράς Ασίας να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Αλλά η ελληνική χειροτεχνία στα μεγάλα νεκροταφεία της Καλλίπολης παραμένει.

Αυτές είναι μόνο μερικές από τις ιστορίες των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και του ρόλου τους στην ιστορία των Anzacs. Αξίζει να την λέμε και να την θυμόμαστε, όλοι όσοι ενδιαφερόμαστε για την ευρύτερη ελληνική σχέση με τους Anzacs.

*O Jim Claven είναι ιστορικός, ξεναγός ειδικών περιηγήσεων μνήμης και γραμματέας της Επιτροπής Μνήμης Λήμνου – Καλλίπολης. Αυτόν τον καιρό γράφει ένα βιβλίο -Η Λήμνος και η Καλλίπολη- το οποίο θα είναι διαθέσιμο από το 2019. Συνεργάζεται επίσης με την Ποντιακή Εστία της Μελβούρνης και την Μέριμνα Ποντίων Γυναικών για την ανέγερση νέου μνημείου στο Ballarat για τον Ταγματάρχη George Treloar που βοήθησε τουλάχιστον εκατό χιλιάδες πρόσφυγες από την Μικρά Ασία να εγκατασταθούν στην Ελλάδα μετά τον Α’ Παγκόσμιο. Μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί του μέσω email στο jimclaven@yahoo.com.au