Ο κορυφαίος Έλληνας συνθέτης που πέθανε τελείως άγνωστος και όσο ζούσε δεν άκουσε κανένα από τα έργα του να παίζεται

Τώρα, 70 χρόνια μετά τον θάνατό του, το Μέγαρο Μουσικής τον τιμά ανακηρύσσοντας το 2019 «Έτος Σκαλκώτα», με πολλές εκδηλώσεις στο Μέγαρο και σκέψεις για συναυλία με τα έργα του και στην Αυστραλία

Συμπληρώνονται φέτος 70 χρόνια από το θάνατο του μεγάλου Έλληνα συνθέτη Νίκου Σκαλκώτα (1904-1949) και στο πλαίσιο του Έτους Σκαλκώτα 2019, το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών διοργανώνει σειρά εκδηλώσεων – συναυλίες, εκθέσεις, διαλέξεις, εκδόσεις, ηχογραφήσεις κ.α., με στόχο την περαιτέρω ανάδειξη και προβολή του σημαντικού έργου του στις επόμενες γενιές και να δοθεί νέα ώθηση στην έρευνα και την διάδοση του.

Ο πρωτοπόρος μουσουργός θεωρείται σήμερα ένας από τους σημαντικότερους συνθέτες του 20ου αιώνα. Πριν από μερικές ημέρες έγινε η επίσημη παρουσίαση των εκδηλώσεων στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών σε συνεργασία με όλους τους φορείς, που συστεγάζονται στο Μέγαρο, όπως, ο Σύλλογος Οι Φίλοι της Μουσικής, η Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη», ο Οργανισμός Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών και η Ένωση Ελλήνων Μουσουργών.

Μετά τη συνέντευξη Τύπου, μίλησε στον «Νέο Κόσμο» ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών Μίλτος Λογιάδης, ο οποίος έχει διευθύνει τις μεγαλύτερες Συμφωνικές Ορχήστρες της Ευρώπης, τονίζοντας τα εξής:

«Ο Νίκος Σκαλκώτας είναι ίσως ο μεγαλύτερος Έλληνας συνθέτης με διεθνή απήχηση σήμερα, έργα του οποίου παίζονται στο εξωτερικό και τον οποίο τιμάμε και θα συνεχίσουμε να τιμάμε στο Μέγαρο με αφιερώματα και συναυλίες. Πρόσφατα, ο πολυβραβευμένος μαέστρος Ντάνιελ Μπάρενμπόιμ αναφέρθηκε στο έργο του Σκαλκώτα και είπε ότι θα συμπεριλαμβάνει τακτικά φέτος στο πρόγραμμα του και έργα Σκαλκώτα. Αυτό είναι πολύ τιμητικό και δείχνει το μέγεθος του μεγάλου μας συνθέτη. Είναι πολύ σημαντικό όταν έχουμε τόσο σημαντικό υλικό, όπως είναι το αρχείο και έργο του Σκαλκώτα, να μπορέσουμε να το αποτυπώσουμε και αξιοποιήσουμε ηχητικά και ψηφιακά. Στο ηχογραφικό κέντρο του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών θα ηχογραφηθεί και ψηφιοποιηθεί όλο το μουσικό έργο του με στόχο να γίνει ευρύτερα γνωστό στους νέους ερευνητές και τις επόμενες γενιές. Το μουσικό έργο του Σκαλκώτα είναι σημείο αναφοράς μας και έχω δεσμευτεί ως καλλιτεχνικός διευθυντής του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών κάθε χρόνο να παίζονται έργα του εδώ. Το Αρχείο του Νίκου Σκαλκώτα πρέπει να αποτελέσει κέντρο έρευνας για τον συνθέτη και σημείο αναφοράς για όσους ασχολούνται με το έργο του. Γι’ αυτό το σκοπό στις άμεσες ενέργειες μας συμπεριλαμβάνεται η ψηφιοποίηση όλου του υλικού και η σύνταξη ηλεκτρονικού καταλόγου περιεχομένων, ώστε να διευκολύνεται η έρευνα από απόσταση. Είναι επίσης σημαντικό να τονιστεί ότι το αρχείο με την ψηφιακή του μορφή θα είναι διαθέσιμο και ανοιχτό σε όλους τους ενδιαφερόμενους εντός και εκτός συνόρων».

O καλλιτεχνικός διευθυντής του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών Μίλτος Λογιάδης

Όσον αφορά συναυλίες στην Αυστραλία, υπογράμμισε ο κ. Λογιάδης, είναι δύσκολες και κοστοβόρες οι μετακίνησεις μιας μεγάλης ορχήστρας τόσο μακριά, αλλά έχουμε σύγχρονους, νέους τρόπους επικοινωνίας με την ομογένεια μέσα από το πλούσιο μουσικό ψηφιακό υλικό, και δεν αποκλείω το ενδεχόμενο να παρουσιάσουμε συναυλία με έργα Σκαλκώτα μελλοντικά και στην Αυστραλία σε συνεργασία με διεθνείς φορείς. Για αυτό το σκοπό θα ζητήσουμε σε κάποιο βαθμό και την συνδρομή της Ελληνικής κοινότητας εκεί, ώστε να φέρουμε κοντά στην ομογένεια και γενικά στους Αυστραλούς το σημαντικό έργο του μεγάλου μας συνθέτη.

Επίσης, ανέφερε ο κ. Λογιάδης, θεωρώ πολύ σημαντικό το πολυπολιτισμικό περιβάλλον στην Αυστραλία, είναι ωραίες οι πολυπολιτισμικές κοινωνίες σήμερα, τις θεωρώ κοινωνίες του μέλλοντος, έτσι πρέπει να είναι χωρίς σύνορα και όρια που μας περιορίζουν. Στην Αυστραλία δεν έχω πάει ακόμα, έχω δώσει συναυλίες στην Ευρώπη και την Αμερική, μέχρι Ταϋλάνδη έχω φτάσει, δεν έχω προλάβει να πάω ακόμη στη μακρινή Αυστραλία. Όμως, έχω μακρινούς συγγενείς στο Σίδνεϋ δεύτερης και τρίτης γενιάς, τους οποίους δεν έχω γνωρίσει ποτέ. Εύχομαι στους ομογενείς μας στην Αυστραλία Καλή Χρονιά με υγεία και επιτυχίες. Ο Ελληνισμός της Αυστραλίας κουβαλάει μια μικρή πατρίδα στην ψυχή και την καρδιά του, όπου και να βρίσκονται οι συνάνθρωποι μας, να μην ξεχνάνε την Ελλάδα».

ΟΙ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ ΣΚΑΛΚΩΤΑ 2019

Το Έτος Σκαλκώτα άνοιξε επίσημα πρόσφατα με συναυλία της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών στο Μέγαρο Μουσικής με πέντε από τους περίφημους 36 Ελληνικούς χορούς του πρωτοπόρου Νίκου Σκαλκώτα, το εντυπωσιακό Κοντσέρτο για βιολί και ορχήστρα του Ελληνικής καταγωγής Αμερικανού συνθέτη Γιώργου Τσοντάκη με σολίστ τον πολυβραβευμένο βιολονίστα Αντώνη Σουσάμογλου, ο επαναστατικό Κοντσέρτο γκρόσο του Δημήτρη Μητρόπουλου και τη σουίτα από την όπερα του Ρίχαρντ Στράους «Ο Ιππότης με το ρόδο».

Στο πόντιουμ του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών ανέβηκε για πρώτη φορά ο πολυσχιδής μαέστρο και ακαδημαϊκός Leon Botsein. Ακολουθούν πολλές ειδικές συναυλίες με σολίστ διακεκριμένους Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες. Η Μουσική Βιβλιοθήκη του Μεγάρου διοργανώνει Διεθνές Μουσικολογικό Συνέδριο για τον Νίκο Σκαλκώτα υπό την αιγίδα της Διεθνούς Μουσικολογικής Εταιρείας (29 Νοεμβρίου-1 Δεκεμβρίου), ενώ η Μουσική Βιβλιοθήκη διοργανώνει Διεθνές Μουσικολογικό Συνέδριο για τον Νίκο Σκαλκώτα υπό την αιγίδα της Διεθνούς Μουσικολογικής Εταιρείας (29 Νοεμβρίου-1 Δεκεμβρίου).

Ακόμη, ο Σύλλογος Οι Φίλοι της Μουσικής διοργανώνει σειρά ομιλιών και εκδηλώσεων σε συνεργασία με το Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου, ανοίγοντας το δρόμο για εκδηλώσεις στο εξωτερικό (Νοέμβριος 2019). Τέλος, εκπαιδευτικά προγράμματα και διαγωνισμό σύνθεσης στη μνήμη του.

Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΣΚΑΛΚΩΤΑ

Αποτελεί μια από τις σημαντικότερες μορφές στο χώρο της ελληνικής μουσικής δημιουργίας το πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Γεννήθηκε στη Χαλκίδα το 1904 και μετά από πέντε χρόνια μετεγκαταστάθηκε οικογενειακώς στην Αθήνα. Σπούδασε βιολί με τον Τόνυ Σούλτσε στο Ωδείο Αθηνών (1912-1920) και αποφοίτησε σε ηλικία 16 ετών αποσπώντας την ανώτερη τιμητική διάκριση, το «Χρυσό Μετάλλιο Ανδρέα και Ιφιγένειας Συγγρού». Την επόμενη χρονιά, αξιοποιώντας την Αβερώφειο υποτροφία από το Ωδείο Αθηνών, ξεκίνησε τις μεταπτυχιακές του σπουδές στην Ανώτατη Ακαδημία Μουσικής του Βερολίνου με τον Willy Hess ως καθηγητή βιολιού. Από το 1923 το ενδιαφέρον του στρέφεται στη σύνθεση και σπουδάζει με τους Paul Kahn, Paul Juon, Philipp Jarnach και Kurt Weill (ενορχήστρωση), πριν γίνει δεκτός στην τάξη σύνθεσης του Arnold Schoenberg στην Πρωσική Ακαδημία των Τεχνών στο Βερολίνο (1927-1931), βασικό κέντρο προαγωγής της σύγχρονης μουσικής εκείνη την περίοδο, όπου σπούδασε με ιδιωτική υποτροφία από τον Μανώλη Μπενάκη. Στο μεσοπολεμικό Βερολίνο ο Σκαλκώτας αναπτύσσει αξιόλογη σταδιοδρομία τόσο ως συνθέτης ή ενορχηστρωτής όσο και ως μουσικός εκτελεστής. Με την άνοδο του ναζισμού στη Γερμανία οι συνθήκες της ζωής του δεν του αφήνουν πολλά περιθώρια για να επιβιώσει πλέον εκεί. Γύρω στο Μάρτιο του 1933 αναγκάζεται να εγκαταλείψει το Βερολίνο, αφήνοντας πίσω του τα χειρόγραφα 70 περίπου μουσικών έργων και επιστρέφει στην Αθήνα. Η επανένταξή του στους μουσικούς κύκλους της Αθήνας αρχικά τον δυσκόλεψε, γρήγορα όμως μπόρεσε να σταδιοδρομήσει εκ νέου, αρχικά ως ενορχηστρωτής στο Εθνικό Θέατρο και στη συνέχεια ως βιολονίστας στην Ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών (μετέπειτα Κρατική Ορχήστρα Αθηνών) και στην Ορχήστρα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, όχι όμως και ως συνθέτης καθώς το έργο του παρέμεινε, εν πολλοίς, άγνωστο εκείνη την εποχή. Στην Αθήνα δημιούργησε έναν αξιοθαύμαστο κατάλογο έργων, τόσο σε ποιότητα όσο και σε όγκο, συνθέτοντας πυρετωδώς περισσότερα από 100 έργα μέσα στα 16 χρόνια από την επιστροφή του ως τον απροσδόκητο θάνατό του τον Σεπτέμβριο του 1949, από περίσφιξη κήλης.

Η δημιουργία του περιλαμβάνει όλα τα είδη μουσικής, πλην της όπερας. Η ιδιομορφία του ύφους της μουσικής του έγκειται στην πρωτοτυπία της παράλληλης ενασχόλησης με δύο εντελώς διαφορετικά ιδιώματα: της τονικής και της ατονικής μουσικής γλώσσας, σε ανοιχτή συνομιλία με τη νεοκλασική τεχνοτροπία και την εθνική ταυτότητα. Στα τονικά του έργα συγκαταλέγονται οι περίφημοι 36 Ελληνικοί Χοροί για ορχήστρα (1931-1936), τα μπαλέτα Η Λυγερή κι ο Χάρος (1938/1947) και Η θάλασσα (1949), η Κλασσική Συμφωνία (1947) και η Μικρή Συμφωνία (Sinfonietta) σε σι ύφεση μείζονα (1948). Αντιστοίχως, στην ατονική ή δωδεκάφθογγη μουσική παραγωγή του, έργα όπως η Επιστροφή του Οδυσσέα (1942), οι 2 Συμφωνικές Σουίτες, τα Κοντσέρτα του (για βιολί, για πιάνο, για κοντραμπάσο, για δύο βιολιά, για βιολί και πιάνο, για βιολί και βιόλα), τα 32 Κομμάτια για πιάνο, οι 15 μικρές παραλλαγές για πιάνο, οι 4 Σουίτες για πιάνο, η σειρά έργων μουσικής δωματίου για πνευστά και πιάνο, η σειρά έργων για βιολί και πιάνο και τα κουαρτέτα εγχόρδων αποτελούν ορόσημο σχετικά με την ισορροπία μορφής και περιεχομένου, συνθετικής τεχνικής και μουσικής ωριμότητας.

Η αναγνώριση του έργου του υπήρξε ως επί το πλείστον μεταθανάτια. Μόνο τρία από τα έργα του εκδόθηκαν κατά τη διάρκεια της ζωής του, ενώ ελάχιστα έργα από αυτά της αθηναϊκής περιόδου ευτύχησε να τα ακούσει να εκτελούνται δημόσια. Εξαίρεση αποτελούν η μουσική μπαλέτου, ορισμένοι από τους 36 Ελληνικούς Χορούς και λιγοστά έργα μουσικής δωματίου. Κατά τη δεκαετία του 1980, το εκδοτικό ενδιαφέρον για τα έργα του Σκαλκώτα πέρασε στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού και με επίκεντρο τις προσπάθειες του συνθέτη, αρχιμουσικού παιδαγωγού και εκδότη μουσικής Gunther Schuller (1925-2015) άλλη μία σειρά έργων έγινε προσιτή στο κοινό μέσω των εκδόσεων Margun που αργότερα μεταβιβάστηκαν στην εκδοτική εταιρεία Η παγκόσμια όμως αποδοχή του έργου του Σκαλκώτα ενισχύθηκε καθοριστικά από την απόφαση της σουηδικής δισκογραφικής εταιρίας BIS να δισκογραφήσει τα άπαντα του συνθέτη, πρωτοβουλία που ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα, έχοντας πλέον ξεπεράσει τους 17 τίτλους δίσκων ακτίνας. Η συμβολή της Μουσικής Βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου Οι Φίλοι της Μουσικής, όπου πλέον φιλοξενείται το Αρχείο Σκαλκώτα, αναμένεται να δώσει νέα ώθηση στην έρευνα και στη διάδοση του έργου του μεγάλου Έλληνα δημιουργού, ενώ η έκδοση αδημοσίευτων έργων και ενορχηστρώσεων του Νίκου Σκαλκώτα από το Κέντρο Ελληνικής Μουσικής έχει ήδη εμπλουτίσει τη γνώση μας για το ακόμη άγνωστο, μα πολυσχιδές, δημιουργικό του έργο.

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΣΚΑΛΚΩΤΑ

Το Αρχείο του Νίκου Σκαλκώτα ξεκίνησε να δημιουργείται ουσιαστικά αμέσως μετά τον πρόωρο θάνατό του το 1949. Χάρη στην πρωτοβουλία φίλων και θαυμαστών του ιδρύθηκε η «Εταιρεία Φίλων Σκαλκώτα» με σκοπό την συγκέντρωση, τη διαφύλαξη και την διάδοση του έργου του. Μετά τον θάνατο του Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου που υπήρξε επικεφαλής όλης αυτής της προσπάθειας, το αρχείο περιήλθε στην κατοχή του Ιδρύματος Αιμίλιου Χουρμουζίου και Μαρίκας Παπαϊωάννου. Από τον Ιούνιο του 2018 ξεκίνησε μια νέα περίοδος όσον αφορά τις προσπάθειες για την ανάδειξη και προβολή του έργου του Νίκου Σκαλκώτα, καθώς το πλήρες αρχείο του κορυφαίου Έλληνα συνθέτη περιήλθε στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου Οι Φίλοι της Μουσικής στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, ώστε μετά την επεξεργασία του από τα εξειδικευμένα στελέχη της Βιβλιοθήκης, να τεθεί στη διάθεση των μελετητών. Το μουσικό αρχείο του συνθέτη που αποτελείται από 85 πρωτότυπες συνθέσεις σε διάφορες μορφές και έχει πλήρως ψηφιοποιηθεί. Στα χειρόγραφα αυτά συγκαταλέγονται μερικά από τα πιο γνωστά του έργα όπως οι «36 ελληνικοί χοροί», «Η επιστροφή του Οδυσσέα», τα «32 κομμάτια για πιάνο» κ.ά.. Είναι επίσης σημαντικό να τονίσουμε ότι σε πολλά από αυτά τα έργα περιλαμβάνονται και χειρόγραφες σημειώσεις του συνθέτη σχετικές με την εκτέλεση τους. Το μη μουσικό μέρος του αρχείου περιλαμβάνει την πρωτότυπη αλληλογραφία του συνθέτη, φωτογραφίες, προγράμματα, κείμενα κ.ά.. Αυτό το μέρος του συνθέτη περιλαμβάνει υλικό από την περίοδο που ο Σκαλκώτας ήταν εν ζωή. Παρά το γεγονός ότι ο όγκος αυτού του υλικού είναι λιγοστός, τα τεκμήρια είναι σημαντικά και σπάνια. Υπάρχει για παράδειγμα αλληλογραφία με τη Μαρίκα Παπαϊωάννου την περίοδο των σπουδών του στο Βερολίνο, προγράμματα συναυλιών με έργα του, δημοσιεύματα σε περιοδικά, οικογενειακές και προσωπικές φωτογραφίες, καθώς και η πρώτη έκδοση των «Ελληνικών Χορών» από το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών. Επίσης, κείμενα ραδιοφωνικών εκπομπών, εκδόσεις, διασκευές έργων, καταστατικά, μελέτες, ηχητικό υλικό κ.ά.