Ο Βουδισμός παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον ως προς το ότι δεν υπάρχει προσωπικός Θεός που ν’ απαιτεί από τους ανθρώπους πίστη και λατρεία, με αντάλλαγμα κάποια μεταθανάτια «σωτηρία». Ο ιδρυτής του Βουδισμού, Σιντάρτα Γκοτάμα (Siddhartha Gautama), δεν διεκδίκησε θεϊκή προέλευση. Συνεπώς, η πίστη σε προσωπικό Θεό δεν έχει θέση στη βουδιστική θρησκεία.
Στις μέρες μας ο Βουδισμός εξαπλώνεται παντού – στην Αυστραλία καλύπτει το 2,4% του πληθυσμού της χώρας, στις ΗΠΑ το 1,2 %, στην Ελλάδα το 0,1%. Αξιοσημείωτο το γεγονός ότι, το 1893, ένας νεαρός Εβραίος από την Νέα Υόρκη έγινε ο πρώτος Βουδιστής στη Δύση!
Από το (πλούσια εικονογραφημένο) βιβλίο «Introducing Buddha» (Allen & Unwin, 1999) αντλούμε κάποια στοιχεία.
Ο ΙΔΡΥΤΗΣ
Ο Σιντάρτα Γκοτάμα γεννήθηκε γύρω στο 560 π.Χ. σ’ ένα μικρό βασίλειο στους πρόποδες των Ιμαλαΐων. Ως πρίγκιπας στο παλάτι τού πατέρα του απολάμβανε τα πάντα, κυρίως ομορφοβλέφαρες, ζουμερές γυναίκες!
Σε κάποια στιγμή δρασκελίζει το κατώφλι του παλατιού και βγαίνει έξω στον πραγματικό κόσμο. Εκεί βλέπει από κοντά τον ανθρώπινο πόνο: βλέπει γέρο άντρα ξεδοντιασμένο και κυρτωμένο, βλέπει άρρωστο με πρησμένη κοιλιά, γεμάτη βρώμα και μύγες, βλέπει έναν νεκρό να τον πάνε για αποτέφρωση, με συγγενείς και φίλους του να ολοφύρονται στον δρόμο.
«Τι να σημαίνουν όλ’ αυτά;», διερωτήθηκε. «Πώς γίνεται όλοι αυτοί οι άνθρωποι να είναι τόσο απαθείς μπροστά στην απειλή του γήρατος και του θανάτου;». Βλέπει κι έναν ασκητή ζητιάνο, και πάλι απόρησε: «Πώς γίνεται αυτός ο άστεγος, που δεν έχει απολύτως τίποτε, να δείχνει τόσο απαθής, τόσο ατάραχος;».
Εγκαταλείπει το παλάτι και απομονώνεται. Σε έξι χρόνια γίνεται Βούδας (Buddha), δηλαδή, «αφυπνίζεται», «φωτίζεται»! Πώς το κατάφερε αυτό; Πήγε σ’ ένα μοναχικό μέρος και κάθισε κάτω από ένα δέντρο. Εκεί, αφού πρώτα αντιστάθηκε σε κάποιους πειρασμούς, αυτοσυγκεντρώθηκε και χάθηκε σε βαθύ διαλογισμό. Άδειασε το νου του απ’ όλες τις σκέψεις.
Ανακάλυψε ότι ο κόσμος των αισθήσεων είναι αυταπάτη. Δεν υπάρχει «πραγματικότητα». Όλα τρέχουν. Σβήνει η φλόγα ενός κεριού και ξεπηδά μιαν άλλη, σε νέο κερί. Τελειώνει μια ζωή και αρχίζει άλλη. Είδε όλη την έκταση της ζωής να ξεδιπλώνεται μπροστά του: είδε τα χέρια του, τα πόδια του, τα δάχτυλά του, μύρισε την παχιά λάσπη του ποταμού. Ένιωσε μια φοβερή αποξένωση, αλλά και μια έκπληξη που ήταν ζωντανός. Αφυπνίστηκε, φωτίστηκε! Έγινε Βούδας!
Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ
Δεν θα υπεισέλθουμε στις λεπτομέρειες της βουδιστικής διδασκαλίας. Ο χώρος εδώ μας επιτρέπει μόνο ακροθιγώς να τη συζητήσουμε.
Η διδασκαλία τού Βούδα καταγράφηκε πολλούς αιώνες μετά το θάνατό του. Συνεπώς, δεν υπάρχει «αυθεντική εκδοχή». Ο ίδιος ο Βούδας προέτρεπε τους μαθητές του να δοκιμάσουν αυτά που τους έλεγε, και μόνοι τους να βγάλουν τα συμπεράσματά τους. «Δεν σας υπόσχομαι κάτι, αλλά σας θυμίζω ότι δεν υπάρχει εξωτερικός σωτήρας. Πρέπει εσείς να αναλάβετε να κάνετε μόνοι σας αυτό που έκανα εγώ».
Η βουδιστική διδασκαλία είναι όπως η συνταγή για το ψωμί: είναι η ίδια για τον κάθε φούρναρη, αλλά ο κάθε φούρναρης ξεφουρνίζει το δικό του φρέσκο, ζεστό ψωμί, με τον δικό του τρόπο. Ο κάθε άνθρωπος δυνητικά μπορεί να γίνει Βούδας – κι έγιναν (και γίνονται) πολλοί (εξαιρώ τον Πάγκαλο).
Σε γενικές γραμμές, ο Βουδισμός λέει ότι υπάρχουν τρεις οικουμενικές αλήθειες: α) τίποτε δεν χάνεται στο Σύμπαν, β) τα πάντα αλλάζουν, γ) υπάρχει ο νόμος αιτίας και αποτελέσματος. Επίσης, υπάρχουν και κάποιες «ευγενικές αλήθειες»: α) υπάρχει πόνος, β) ο πόνος προέρχεται από την προσκόλληση του νου στις επιθυμίες, γ) ο πόνος μπορεί να εξαλειφθεί με το σβήσιμο της φλόγας των επιθυμιών και την εξαφάνιση του Εγώ (Νιρβάνα).
Ο ΤΡΟΠΟΣ
Για να φτάσει κάποιος στην «αφύπνιση», χρησιμοποιεί τρία «οχήματα» ή τρεις «δρόμους» (yanas):
α) Hinayana: «μικρότερο όχημα» («στενός δρόμος»). Με αυτό το όχημα φτάνουμε στην προετοιμασία του νου για την αυτοσυγκέντρωση και τον διαλογισμό. Ο δρόμος του νου στενεύει, καθώς πετά έξω κάθε σκέψη.
β) Mahayana: «μεγαλύτερο όχημα» («φαρδύς δρόμος»). Με τούτο το όχημα φτάνουμε στο άπλωμα του νου, για να συμπεριλάβει την απελευθέρωση και άλλων ανθρώπων.
γ) Vajrayana: «διαμαντένιο όχημα» («άφθαρτο όχημα»). Αυτό το όχημα, που δεν καταστρέφεται, φτάνει στην τελική, μόνιμη και απερίσπαστη αφύπνιση.
Αν φανταστούμε ολόκληρη τη διαδικασία αφύπνισης σαν ένα παλάτι, το μικρότερο όχημα είναι τα θεμέλια, το μεγαλύτερο είναι η τοιχοποιία, και το διαμαντένιο όχημα είναι η σκεπή με τον ανθοφόρο κήπο της – αποκορύφωση της αφύπνισης.
ΣΧΟΛΙΟ
Ο Βουδισμός αντιστρέφει το καρτεσιανό cogito ergo sum (σκέφτομαι, άρα υπάρχω). Η πραγματική ύπαρξη βρίσκεται στην ανυπαρξία της σκέψης και του Εγώ.
Ο Βουδισμός επηρέασε τον Νίκο Καζαντζάκη. Ο Νικηφόρος Βρεττάκος, αναφερόμενος στην «Ασκητική» του Καζαντζάκη, λέει: «Ο σπόρος της «Ασκητικής» έπεσε στη σκέψη του από το δέντρο του Βουδισμού». Το δε έργο «Βούδας», το έγραψε για να «εκμυστηρευτεί στον κόσμο το μεγάλο μυστικό: την ανυπαρξία της πραγματικότητας».
Θεωρώ τον ψευδεπίγραφο «ασκητισμό» του Καζαντζάκη κακέκτυπο του πραγματικού ασκητισμού τού Βούδα. Από τον Βούδα δεν ακούστηκε καμιά κραυγή αγωνίας μπροστά στο φόβο του θανάτου: από τον Καζαντζάκη ακούστηκαν πολλές. Ολόκληρο το έργο του είναι μια κραυγή.