Στην ανάπτυξη του θέματος της περασμένης Πέμπτης με τίτλο «Μηνύματα των αρχαίων Ελλήνων για το περιβάλλον» αναφέρθηκα στην κούπα του Πυθαγόρα και σε πτυχές της ελληνικής μυθολογίας με περιβαλλοντικά και οικολογικά μηνύματα.

Όταν μιλάμε για την ελληνική μυθολογία, δεν πρέπει να λησμονάμε πως είναι πολυσήμαντη και πολυδιάστατη, και ως εκ τούτου υπόκειται σε πολλαπλές ερμηνείες.
Για τους αρχαίους Έλληνες ο κυκλικός χρόνος της Φύσης, δηλαδή η γέννηση, ο θάνατος και η αναγέννηση, αποτελούσε το σύνολο της κοσμικής τάξης. Γι’ αυτό η Περσεφόνη ζούσε το μισό χρόνο κοντά στον Πλούτωνα, κάτω από τη Γη, και τον άλλο μισό πάνω στη Γη, κοντά στη μητέρα της, τη Δήμητρα, θεά της βλάστησης και της γεωργίας.
Αυτή η αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων υποδηλώνει την ύπαρξη μιας ιερής και αιώνιας τάξης, απόρροια της οποίας είναι η κοσμική αρμονία από τη μια, και η αειφορία από την άλλη. Ως παράδειγμα αυτής της αρμονίας και τάξης ανέφερα την περασμένη εβδομάδα τον μύθο του Ερυσίχθονα, η ασέβεια και η απληστία του οποίου τον οδήγησαν να κόψει την ιερή βελανιδιά της θεάς Δήμητρας, και να καταστρέψει το άλσος που την περιέβαλε, προκαλώντας την Ύβρη, η οποία επέφερε τη Νέμεση (τιμωρία) με τη μορφή της ακόρεστης πείνας, με αποτέλεσμα τον τραγικό του θάνατο.

Οι μύθοι των αρχαίων Ελλήνων απέβλεπαν στην αναζήτηση, αλλά και εξήγηση, μιας τάξης στο ανεξάντλητο μυστήριο του Σύμπαντος, αλλά κατά κύριο λόγο στην κατανόηση των φυσικών φαινομένων, και στην εξήγηση της σχέσης τους με τη Φύση. Για να καταστεί αυτό δυνατό, προσωποποίησαν το φυσικό τους περιβάλλον, και του έδωσαν, όπως και στους θεούς τους, ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Έτσι οι μύθοι ήταν συνυφασμένοι με τη ζωή των αρχαίων Ελλήνων, και αποτελούσαν προσπάθεια διερεύνησης, και εξήγησης, των φυσικών φαινομένων.

Μέσα στο ελληνικό σύμπαν η Φύσις περιλαμβάνει τη γη, τα φυτά, τα ζώα και τους ανθρώπους. Μεταξύ αυτών υπάρχει μια συναλληλία, μια σχέση που αποτελεί ένα αδιάσπαστο όλο. Έτσι, αν ένα από τα συστατικά αυτής της σχέσης βεβηλωθεί από κάποια άπρεπη, για τους αρχαίους Έλληνες, πράξη κατά της ζωής, προσβάλλονται και τα υπόλοιπα.
Σε αντίθεση, στην εποχή μας οι δραστηριότητες του ανθρώπου έχουν ως αποτέλεσμα την οικολογική καταστροφή σε μη αναστρέψιμο βαθμό, και ως τούτου προκαλούν τη διατάραξη της φυσικής ισορροπίας. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη κρίση στην ιστορία του ανθρώπου, κρίση που συνδέεται με τα πρότυπα, τις δομές, και το καταναλωτικό υπόβαθρο της σύγχρονης ζωής.

ΜΗΤΕΡΑ ΘΕΩΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ Η ΓΗ

Τα έπη του Ομήρου (Οδύσσεια και Ιλιάδα), και οι 33 Ύμνοι του, και η ποίηση του Ησίοδου (κυρίως η Θεογονία και Έργα και Ημέραι), αποτέλεσαν το πνευματικό υπόβαθρο του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.
Στα έπη του Ομήρου και στην ποίηση του Ησίοδου η θεά Γαία (Γη) προσφωνείται ως «παμμήτειρ» –μητέρα των πάντων– και θεών μήτηρ. Χάρη σ’ αυτήν οι άνθρωποι γίνονται «εύπαιδες» (καλότεκνοι)και «εύκαρποι» (καρπεροί), και από αυτήν εξαρτιέται το βιός τους, με άλλα λόγια η προκοπή και η ευδαιμονία τους.
Στην Ιλιάδα του Ομήρου (Ραψωδία Ο, 36-40), από τα λόγια της θεάς Ήρας φαίνεται ότι η Γαία (Γη) ήταν η αρχική θεότητα των Ελλήνων, προγενέστερη της οικογένειας των Ολυμπίων θεών. Όταν οι Ολύμπιοι θεοί έδιναν όρκο, την Γη συνήθως επικαλούνταν.

Παραθέτω κάποιους από τους στίχους της εν λόγω Ραψωδίας σε μετάφραση:
«Μάρτυς μου η Γη και ο Ουρανός πλατύτατος επάνω,
και της Στυγός τα ρεύματα που χύνονται στον Άδην,
οπού ’ναι πρώτος και φρικτός των αθανάτων όρκος,
κι η ιερή σου κεφαλή κι η νυμφική μας κλίνη,
που όρκο σ’ εκείνην ψεύτικο δεν θά ’κανα ποτέ μου».

Εκτός από τα δύο μεγάλα έπη του Ομήρου, Οδύσσεια και Ιλιάδα, έχουν σωθεί και 33 Ύμνοι του, αφιερωμένοι στους εξέχοντες θεούς της ελληνικής μυθολογίας. Ακολουθούν, σε μετάφραση, οι οκτώ πρώτοι στίχοι από τον Ύμνο «Εις Γην Μητέρα Πάντων» (Γαίανπαμμήτειρα) από τους οποίους παίρνουμε μια ιδέα για την αντίληψη που οι αρχαίοι Έλληνες είχαν για τη Γη:

«Την Γαία, τη μητέρα όλων των όντων, θα ψάλω, την γεροθέμελη,
την πρεσβύτερη, που θρέφει όλα όσα βρίσκονται πάνω στην χθόνα*
και όσα έρχονται πάνω στην θεϊκή χθόνα κι όσα είναι στην θάλασσα,
κι όσα πετούν. Όλα αυτά τρέφονται από την δική σου ευτυχία.
Από εσένα οι θνητοί αποκτούν καλά παιδιά και καλούς καρπούς,
πότνια**, από εσένα εξαρτάται να δώσεις, να αφαιρέσεις τη ζωή,
από τους θνητούς ανθρώπους. Και είναι ευτυχισμένος όποιος συ
τιμήσεις στην ψυχή σου. Σε αυτόν τότε όλα είναι άφθονα».

Σύμφωνα με την Θεογονία του Ησίοδου, το Χάος, η Γαία (Γη) και ο Έρως είναι οι τρεις οντότητες από τις οποίες δημιουργήθηκε ο Κόσμος. Από την Γη γεννήθηκε ο Ουρανός, και από το ζευγάρι Γη-Ουρανός, με τον πόθο της δημιουργίας που εμφυσά ο Έρως, προέρχονται οι ποικίλες μορφές του Σύμπαντος, καθώς επίσης και οι θεοί.
Το Χάος όμως τείνει να καταστρέψει ό,τι δημιουργήθηκε. Έτσι εμφανίζονται διάφορα τέρατα που απειλούν τη νομοτέλεια και την τελειότητα του Κόσμου. Στη Θεογονία του Ησίοδου, όταν το έργο της δημιουργίας πλησίαζε την ολοκλήρωσή του (στίχοι 821-868), παρουσιάζεται ο Τυφωέας, το τρομερό τέρας των καταχθόνιων δυνάμεων, με γιγάντιες διαστάσεις, τα χέρια και τα πόδια του οποίου είχαν τεράστια και ακατανίκητη δύναμη. Από τους ώμους του φύτρωναν εκατό κεφάλια φιδιού, που ξεπετούσαν μαύρες γλώσσες. Από τα μάτια των φιδιών πετιούνταν φλόγες και από όλα τα κεφάλια έβγαινε μια απερίγραπτα δυνατή βοή. Με τρομερούς βρυχηθμούς απειλούσε να καταπιεί τον Κόσμο.Τελικά τον κατατρόπωσε ο Δίας, και τον έκλεισε στα Τάρταρα, στα έγκατα της Γης.

Με τα σημερινά δεδομένα, θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Τυφωέας αντιπροσωπεύει την ακόρεστη δίψα του ανθρώπου για υλικά αγαθά, με αποτέλεσμα την υπερ-εξόρυξη των μη ανανεώσιμων ορυκτών πόρων της Γης, και την σταδιακή οικολογική καταστροφή.
Σε αντίθεση, ο Δίας συμβολίζει τις δημιουργικές δυνάμεις του Κόσμου, τον προβληματισμένο άνθρωπο, που ως έλλογο ον αντιπαλεύει τα διεθνή συμφέροντα που στην αναζήτηση ενός όλο και μεγαλύτερου κέρδους, θέτουν σε κίνδυνο το μέλλον της ανθρωπότητας.

Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΣ

Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική μυθολογία ο Κόσμος αποτελεί ένα αρμονικό σύνολο, η διατάραξη και υπέρβαση του οποίου επιφέρει αταξία και έχει καταστροφικές επιπτώσεις για το ανθρώπινο γένος.

Το δίδαγμα που αντλούμε από τους ελληνικούς μύθους είναι πως η προστασία του περιβάλλοντος πρέπει να έχει προεξάρχοντα ρόλο στις ανθρώπινες δραστηριότητες. Μελετώντας τους μύθους δεν θαυμάζουμε μόνο το δημιουργικό πνεύμα των αρχαίων Ελλήνων, αλλά αντλούμε και διδάγματα για την αναγκαιότητα της συμφιλίωσης του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον, προϋπόθεση απαραίτητη για την αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος.

Να, λοιπόν, που η ελληνική μυθολογία προσφέρει στην ανθρωπότητα της εποχής μας πρότυπα σκέψης και συμπεριφοράς με διαχρονικές αξίες, ικανές να μας κάνουν να συνειδητοποιήσουμε πως αν θέλουμε να αποτρέψουμε τον οικολογικό κίνδυνο, πρέπει να αναπροσαρμόσουμε την στάση μας απέναντι στο περιβάλλον.
Μέχρι πρόσφατα θαυμάζαμε την ελληνική μυθολογία ως ένα επίτευγμα του ελληνικού πνεύματος με διαχρονική αξία, το οποίο είχε τεράστια επίδραση στην παγκόσμια,αλλά κυρίως στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, ζωγραφική, γλυπτική, και μουσική.

Τώρα διαπιστώνουμε και την χρηστική αξία της ελληνικής μυθολογίας, αφού μας κάνει να διανοηθούμε για το μεγάλο μυστήριο της Φύσης, το οποίο αν και εξακολουθεί να παραμένει άλυτο, αποτελεί αδιαμφισβήτητη προϋπόθεση για την ευζωία του ανθρώπου.
Εκείνο όμως που μας κάνει να θαυμάζουμε ακόμη πιο πολύ την ελληνική μυθολογία είναι το ότι πέρα από τη βιολογική της σημασία, τη Φύση την είδε και την ερμήνευσε και ως πνευματική διάσταση, γεγονός που συνάδει με την πνευματική και την βιολογική υπόσταση του ανθρώπου.

Σημείωση
*Χθόνα. Αιτιατική πτώση του ουσιαστικού «χθων», που σημαίνει γη, έδαφος. Με κεφαλαίο Χ, η Χθωνταυτιζόταν συνήθως με τη βασική θεά της Γης, τη Γαία.
**Πότνια. Κυρία, δέσποινα.