Oι μεγάλες γεωπολιτικές προκλήσεις/απειλές για το 2020

Περισσότερο από φανερή έγινε το 2019 η αστάθεια που χαρακτηρίζει το σύγχρονο, υπό διαμόρφωση προς μια πολυπολική δομή, διεθνές σύστημα. Μεγάλες προκλήσεις συνεχίζουν να βρίσκονται ενώπιον μας, καθώς ο κόσμος αντιμετωπίζει τα τελευταία χρόνια ένα συνεχώς αυξανόμενο αριθμό διασυνδεδεμένων γεωπολιτικών απειλών. Και ενώ θέλουμε να ελπίζουμε σε ένα πιο ευοίωνο μέλλον, την ίδια ώρα, το κλειδί βρίσκεται στο να κατανοήσουμε τι επίκειται στον ορίζοντα, ώστε να προετοιμαστούμε για τον τρόπο αποτελεσματικής αντιμετώπισης των κινδύνων.

Στην αρχή λοιπόν της νέας δεκαετίας εξακολουθεί να υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα σχετικά με το αντίκτυπο του Brexit, η παγκόσμια ηγεμονία των ΗΠΑ βρίσκεται σε υποχώρηση, η Κίνα γίνεται όλο και πιο επιφυλακτική στην προσπάθειά της να εδραιώσει τη θέση της, η Ρωσία συνεχίζει να επεκτείνει την επιρροή της, ο αριθμός των επαναστάσεων σε όλο τον κόσμο αυξάνεται, όπως και η ένταση μεταξύ Σαουδικής Αραβίας και Ιράν, καθώς οι δύο χώρες αγωνίζονται για την υπεροχή στη Μέση Ανατολή.

Και ενώ συγκεκριμένες απειλές για κάθε χώρα δύναται να περιπλέξουν την παγκόσμια σκακιέρα, την ίδια ώρα, ζητήματα όπως η κλιματική αλλαγή, η ψηφιακή «αναταραχή» και η μετανάστευση, αναμένεται να λειτουργήσουν ως πολλαπλασιαστές των απειλών, επιτείνοντας τους κινδύνους που προκαλούνται από παράγοντες όπως η φτώχεια και τα αδύναμα θεσμικά όργανα για τη διαχείριση των πόρων και την επίλυση συγκρούσεων.

Σε μεγάλο βαθμό, οι γεωπολιτικοί κίνδυνοι προκύπτουν κυρίως από την ανικανότητα των κυβερνήσεων να προβλέψουν, αλλά και να διαχειριστούν αποτελεσματικά τις μελλοντικές αλλαγές, με τρόπο που να διατηρούν ή να δημιουργούν ασφάλεια και ευημερία στους πολίτες. Η ετοιμότητα και η εκτεταμένη, συστηματική ανάλυση κινδύνου, καθίσταται επιτακτική ανάγκη για την ελαχιστοποίηση των ζημιών και τη μεγιστοποίηση των ευκαιριών το 2020.

Ας δούμε όμως συνοπτικά κάποιες από τις σημαντικότερες προκλήσεις/απειλές που βρίσκονται ενώπιον μας κατά τον τρέχοντα –και όχι μόνο – χρόνο.

ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ

Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής δεν μπορεί παρά να ληφθούν υπόψη σε κάθε ανάλυση των παγκόσμιων γεωπολιτικών κινδύνων. Το νερό, η τροφή, οι μεταφορές, τα ενεργειακά συστήματα, οι φυσικοί πόροι που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο για τη διατήρηση της ασφάλειας και σταθερότητας των κρατών, σχετίζονται άμεσα με το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής.

Οι ελλείψεις τροφίμων και νερού συμβάλλουν στις παγκόσμιες μεταναστευτικές ροές, επηρεάζοντας τις πολιτικές στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική και σε διάφορα άλλα μέρη του κόσμου. «Αν δεν μειώσουμε τις εκπομπές και προσαρμοστούμε τώρα, θα έχουμε 100 εκατομμύρια περισσότερους ανθρώπους να ζουν υπό συνθήκες φτώχειας μέχρι το 2030», προειδοποίησε χαρακτηριστικά ο Τζον Ρουμ, ανώτερος διευθυντής της Παγκόσμιας Τράπεζας για την κλιματική αλλαγή.

«Γνωρίζουμε επίσης ότι όσο λιγότερο αντιμετωπίζουμε αυτό το ζήτημα προληπτικά σε τρεις περιοχές – την Αφρική, τη Νότια Ασία και τη Λατινική Αμερική – θα έχουμε 133 εκατομμύρια κλιματικούς μετανάστες και πρόσφυγες», είχε δηλώσει χαρακτηριστικά ο Ρομ στο Γαλλικό Πρακτορείο Τύπου.

Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής ποικίλλουν σημαντικά από περιοχή σε περιοχή, αλλά το επίπεδο γεωπολιτικού κινδύνου μπορεί να αυξηθεί δυσανάλογα, καθώς οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής αλληλεπιδρούν με άλλους πιθανούς κινδύνους, όπως τρομοκρατικές επιθέσεις ή μια φθίνουσα οικονομία. Για το λόγο αυτό, οι κυβερνήσεις και οι επιχειρήσεις πρέπει να είναι προετοιμασμένες για ένα ευρύ φάσμα πιθανών σεναρίων, που θα μπορούσαν να διαταράξουν τις προγραμματισμένες δράσεις τους.

Τα σκουπίδια πνίγουν τον πλανήτη. Φώτο: AAP via AP

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ

Είτε οφείλεται στην έλλειψη πολιτικής βούλησης είτε στην έλλειψη ενός υπάρχοντος μηχανισμού αντιμετώπισης του ζητήματος , η διεθνής κοινότητα δεν έχει ακόμη αναγνωρίσει επαρκώς ότι οι μεγάλες και ξαφνικές μεταναστευτικές ροές είναι προβληματικές, όχι μόνο από πλευράς ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και από άποψη ασφάλειας. Ο μακρόχρονος εκτοπισμός εκατομμυρίων ανθρώπων αποτελεί σημαντικό εμπόδιο για την οικοδόμηση πιο σταθερών κρατών και για τη δημιουργία βιώσιμης ανάπτυξης, τόσο στο κράτος προέλευσης, όσο και στο κράτος υποδοχής οικονομικών μεταναστών και αιτούντων άσυλο.

Ενώ τόσο οι θετικές όσο και οι αρνητικές επιπτώσεις της μετανάστευσης είναι γεωγραφικά πολύπλοκες, είναι γεγονός ότι ένας μεγάλος αριθμός προσφύγων σε όλο τον κόσμο έχει καταφύγει σε ορισμένες από τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες, όπου οι κυβερνήσεις αγωνίζονται να εξασφαλίσουν τους πολίτες τους, πόσο μάλλον τους άλλους. Οι συνέπειες μάλιστα έχουν διαδοχική επίδραση καθώς πολλές φορές διασταυρώνονται με άλλους προϋπάρχοντες ή χειρότερους, απρόβλεπτους κινδύνους στη χώρα υποδοχής.

Για τη διαχείριση των γεωπολιτικών συνεπειών της μετανάστευσης καθίστανται αναγκαία τα εξής: Οι κυβερνήσεις των κρατών δεν πρέπει να φοβούνται να πραγματοποιούν δύσκολες συνομιλίες σχετικά με τις πολιτισμικές, κοινωνικές και οικονομικές πραγματικότητες της μετανάστευσης, ενώ πρέπει να είναι σε θέση να ελέγχουν αποτελεσματικά τα σύνορά τους. Όταν μία χώρα δεν έχει επαρκές επίπεδο ελέγχου των συνόρων της, τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα δύνανται να έχουν αποσταθεροποιητικό αποτέλεσμα στο εσωτερικό της.

ΛΑΪΚΕΣ ΕΞΕΓΕΡΣΕΙΣ – ΚΥΜΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ

Το 2019 ήταν ένα έτος ορόσημο για διαμαρτυρίες και ίσως το πιο αξιοσημείωτο από τότε που η «Αραβική Άνοιξη» σάρωσε τμήμα της Μέσης Ανατολής το 2011. Οι πρωτοφανείς λαϊκές εξεγέρσεις εξανάγκασαν ηγέτες να παραιτηθούν από την εξουσία, σε κράτη όπως ο Λίβανος, η Βολιβία και το Ιράκ, ενώ σε άλλες χώρες, όπως το Ιράν, η Ισπανία και το Χονγκ Κονγκ, οι συνεχιζόμενες λαϊκές εξεγέρσεις δεν επέφεραν την αποφασιστική και ουσιαστική αλλαγή που θα μπορούσε να θέσει τους τοπικούς πληθυσμούς σε μια νέα πορεία προς μεγαλύτερη ευημερία και ελευθερία.

Αντιθέτως, το δυναμικό τέτοιων εξεγέρσεων παρεμποδίστηκε από ένα δυσανάλογο πλεονέκτημα δυνάμεων από πλευράς του κράτους ή από την έλλειψη μιας εύκολα αναγνωρίσιμης και βιώσιμης εναλλακτικής ηγεσίας. Σε μια εποχή όπου πολλές εξεγέρσεις, ξεκινούν διαδικτυακά και η ορμή τους εξαπλώνεται μέσω της έλξης που προκαλείται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, πολλά κινήματα οικοδομούνται χωρίς σαφή ηγεσία ή χωρίς επίσημη διαμόρφωση των στόχων τους, πέραν από την αλλαγή του καθεστώτος. Κατά το 2020, είναι δύσκολο να επιλυθεί η σύγκρουση στις περιοχές που αναφέραμε παραπάνω, ενώ είναι πιθανό η σχετική επιτυχία κάποιων κινημάτων να εμπνεύσει περισσότερο, αυξάνοντας τον βαθμό στον οποίο οι επαναστάσεις καθίστανται σταδιακά ένα εδραιωμένο φαινόμενο.

MΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ – H ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ

Η Ρωσία συνεχίζει να προωθεί την εδραίωση της στρατηγικής παρουσίας της στη Μέση Ανατολή. Μέσω της επέκτασης της σφαίρας επιρροής της Μόσχας, ο Βλαντιμίρ Πούτιν επιδιώκει την αποκατάσταση της ηγεμονικής θέσης που απολάμβανε η χώρα σε παλαιότερες εποχές της πρόσφατης ιστορίας. Το 2020 είναι πιθανό λοιπόν να υπάρξει μια περίοδος, κατά την οποία η Ρωσία θα φτάσει σε νέα ορόσημα στην προσπάθειά της να εδραιώσει μια σταθερή και μακροπρόθεσμη παρουσία στη Μέση Ανατολή.

Είναι προφανές ότι οι παρεμβάσεις της Ρωσίας στην περιοχή θα αυξηθούν, γεγονός που συνεπάγεται κινδύνους για την ασφάλεια, που συνεπάγονται αναπόφευκτα τέτοιες ενέργειες. Αυτό που είναι σημαντικό να αντιληφθούμε είναι ότι οι επιπτώσεις μιας τέτοιας παρέμβασης δεν σχεδιάζονται αποκλειστικά για βραχυπρόθεσμη υλοποίηση: Oι ρωσικές ενέργειες αποσκοπούν στην υποβάθμιση της αυτονομίας και της διακυβέρνησης των περιφερειακών κρατών κατά τη διάρκεια των επόμενων δεκαετιών.

ΙΡΑΝ: ΠΟΛΕΜΟΣ ΔΙ’ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΩΝ

Όσο το πετρέλαιο εξακολουθεί να κυριαρχεί στην οικονομία της Μέσης Ανατολής και ο υπόλοιπος κόσμος εξακολουθεί να εξαρτάται από αυτήν, οι ενέργειες του Ιράν, αλλά και των «αντιπροσώπων» του σε κράτη της περιοχής, ασκούν μεγάλη επιρροή στη γεωπολιτική σταθερότητα. Η επίθεση στις πετρελαϊκές εγκαταστάσεις της Σαουδικής Αραβίας αναμένεται ότι δεν θα είναι η τελευταία εχθρική πράξη που αποδίδεται στο Ιράν τους επόμενους μήνες. Στην πραγματικότητα, θα πρέπει να χρησιμεύσει ως προάγγελος για το τι είναι πιθανό να συμβεί το 2020.

Μετά την υπογραφή της συμφωνίας πυρηνικής ενέργειας του Ιράν το 2015, η εξωτερική πολιτική και η ρητορική της Δύσης και των συμμάχων των ΗΠΑ σε χώρες της Μέσης Ανατολή,ς επικεντρώθηκαν στη συμμόρφωση του Ιράν με τη συμφωνία και την απειλή που θα δημιουργούσε η χώρα, τόσο στους γείτονές της όσο και στους αντιπάλους της, αν αποκτούσε πυρηνικά όπλα. Αν και η απειλή ενός πυρηνικά ενόπλου Ιράν είναι σημαντική, η κυριαρχία αυτού του ζητήματος στον διεθνή δημόσιο διάλογο έχει μέχρι πρόσφατα αποκρύψει το πεδίο και τον επείγοντα χαρακτήρα των απειλών που θέτουν οι αντιπρόσωποι του Ιράν.

H Tεχεράνη έχει αναπτύξει ένα εκτεταμένο δίκτυο αντιπροσώπων που είναι εξοπλισμένοι όχι μόνο με πυραύλους αλλά και με πολιτική επιρροή. Από τη Χεζμπολάχ στο Λίβανο ως τους αντάρτες Χούτι στην Υεμένη, το Ιράν ασκεί εξουσία και εμποδίζει τους εχθρούς του μέσω ένοπλων αντιπροσώπων, oı oποίοι του παρέχουν εκτεταμένη υπεράσπιση πολύ πέρα από τα σύνορά του, οδηγώντας τους αντιπάλους του να σκεφτούν δύο φορές πριν ξεκινήσουν μια επίθεση εναντίον του. Η πρόκληση λοιπόν τους επόμενους μήνες, τόσο για τους δημόσιους όσο και για τους ιδιωτικούς φορείς που έχουν συμφέροντα στη Μέση Ανατολή, θα είναι η εφαρμογή των κατάλληλων επιπέδου ελέγχου στις ενέργειες των αντιπροσώπων του Ιράν.

ΟΙ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Το 2020, η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών θα συνεχίσει να επιταχύνεται με γοργούς ρυθμούς, οι οποίες φθάνουν πολύ πριν από τους κανονισμούς και τα πρότυπα, που απαιτούνται να τις διέπουν. Για όλα τα οφέλη που έχουν προέλθει από την πρόοδο της τεχνολογίας, συμπεριλαμβανομένης της παγκόσμιας συνδεσιμότητας, υπήρξε και μια σκοτεινή πλευρά – η οποία έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει τεράστιες αλλαγές σε ένα παγκόσμιο γεωπολιτικό περιβάλλον, που είναι ήδη γεμάτο με πρωτοφανή επίπεδα μεταβλητότητας.

Με δισεκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο να έχουν πρόσβαση σε πλατφόρμες όπως το Facebook, το WhatsApp, το Twitter και το Instagram, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν καταστεί μια ισχυρή δύναμη για πολιτικές και πολιτιστικές αλλαγές, και η οποία είναι κάτι περισσότερο από ικανή να επηρεάσει την παγκόσμια γεωπολιτική. Μόνο τα τελευταία τέσσερα χρόνια, η προπαγάνδα και η παραπληροφόρηση που διαδόθηκε στις πλατφόρμες των κοινωνικών μέσων, οδήγησαν στη ρωσική παρέμβαση στις αμερικανικές προεδρικές εκλογές του 2016 και στην εμβάθυνση του κομματικού διαχωρισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ διαδραμάτισε ρόλο σε αρκετές διαμαρτυρίες, που οδήγησαν σε κυβερνητικές αλλαγές, όπως στο Σουδάν. Το 2020 και μετά, η τάση κακόβουλων δρώντων – είτε πρόκειται για κρατικές είτε για μη κρατικές οντότητες – συνίσταται στη συνέχιση της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, καθώς είναι μακράν το ισχυρότερο μη στρατιωτικό εργαλείο που διατίθεται για επέκταση επιρροής και προπαγάνδας.

Επίσης χώρες ή ακόμα και μη κρατικοί φορείς, με καλύτερη πρόσβαση στα δεδομένα και με κατανόηση του τρόπου χρήσης τους, αναδεικνύονται ως οι πιο σημαντικοί παράγοντες στον κόσμο. Τα κοινωνικά μέσα επιτρέπουν σε όσους μπορούν να τα εκμεταλλευτούν, για να ελαττώσουν την ασυμμετρία στην ισορροπία δυνάμεων και να αμφισβητήσουν το παραδοσιακό κρατοκεντρικό μοντέλο σκληρής ισχύος.

Η σχέση μεταξύ κυβερνήσεων και πολιτών μετατοπίζεται επίσης, καθώς οι ψηφιακές τεχνολογίες και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επιτρέπουν ευκολότερη και ταχύτερη κινητοποίηση πολιτών για πολιτικούς σκοπούς. Οι ψηφιακές τεχνολογίες και οι εκστρατείες επιρροής έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν και να επιταχύνουν δραματικά τις πολιτικές αναταραχές.

Σε κάθε περίπτωση, το κλειδί βρίσκεται στο να κατανοήσουμε τι επίκειται στον ορίζοντα, ώστε να προετοιμαστούμε για τον τρόπο αποτελεσματικής αντιμετώπισης των κινδύνων.

*Από την κυπριακή εφημερίδα «Φιλελεύθερος».