Η πανδημία του COVID-19 που θερίζει ολόκληρη την ανθρωπότητα έχει αναγκάσει τις κυβερνήσεις να λάβουν πρωτόγνωρα μέτρα υγιεινής, όπως η αυτοαπομόνωση, η καραντίνα και η κοινωνική απόσταση σε διάφορα επίπεδα, εισάγοντας αυτές τις – άγνωστες μέχρι χτες έννοιες – για τα καλά στο λεξιλόγιο και κυρίως στην καθημερινότητά μας με δραματικές συνέπειες για την κοινωνική, οικονομική και ψυχολογική μας κατάσταση.

ΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

Το ερώτημα που τίθεται από πολλούς είναι αν αυτή η έμφαση στην σχολαστική υγιεινή και την κοινωνική απομάκρυνση θα έχει μακροχρόνιες ψυχολογικές και ψυχιατρικές επιπτώσεις. Θα διαπιστώσουμε αύξηση στα περιστατικά ψυχικών ασθενειών; Οι κοινωνικές μας αλληλεπιδράσεις θα αλλάξουν στα επόμενα χρόνια;

ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι συνέπειες της επιβολής της αυτομόνωσης ή της καραντίνας στα άτομα που ανήκουν στις ευπαθείς ομάδες ή έχουν βγει θετικά στον ιό θα είναι πολλαπλές και σημαντικές. Με βάση προηγούμενες μελέτες σε άτομα που είχαν τεθεί σε καραντίνα κατά τη διάρκεια παλαιότερων επιδημιών αναμένουμε ότι το 1/3 θα αντιμετωπίσει ψυχολογική δυσφορία (συνήθως άγχος και κατάθλιψη) ποσοστό που πέφτει στο 10% σε άτομα που βιώνουν την ίδια επιδημία χωρίς να βρίσκονται σε καραντίνα.

Ένα άλλο μετρήσιμο αποτέλεσμα που προέκυψε από μια μελέτη η οποία πραγματοποιήθηκε μετά την επιδημία SARS το 2003 στην Κίνα, ήταν η στατιστικά σημαντική αύξηση της χρήσης (κατάχρησης) αλκοόλ σε όσους εργάζονταν στον τομέα υγειονομικής περίθαλψης κατά την τριετία που ακολούθησε μετά το γεγονός.

ΚΡΙΣΙΜΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ

Όπως έχει αποδειχθεί επιστημονικά, οι παράγοντες που συνδέονται με την αύξηση της πιθανότητας εμφάνισης ψυχολογικών προβλημάτων μετά από μια περίοδο καραντίνας είναι οι εξής:

& Καραντίνα διάρκειας μεγαλύτερης από 10 ημέρες
& Έλλειψη πρόσβασης σε μέσα επικοινωνίας
& Ανεπαρκής επικοινωνία με τις Αρχές σχετικά με τους λόγους επιβολής της καραντίνας.

Ο κίνδυνος εμφάνισης ψυχολογικών προβλημάτων στο μέλλον αυξάνεται σημαντικά όταν επικρατεί γενική κοινωνική αναταραχή και για όσους:

& Είναι απομονωμένοι
& Αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες
& Είναι άνεργοι.

ΟΙ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΙ

Οι ηλικιωμένοι είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι σε οποιαδήποτε μέτρα αυτοαπομόνωσης/καραντίνας ή κοινωνικής απομάκρυνσης. Μελέτες έχουν δείξει επανειλημμένα ότι η μοναξιά είναι ένας σημαντικός παράγοντας για την αύξηση του κινδύνου θανάτου μεταξύ των ηλικιωμένων.

Πολλοί από αυτούς που βρίσκονται περιορισμένοι στα σπίτια τους είναι σε θέση να διατηρήσουν με ουσιαστικό τρόπο τις κοινωνικές επαφές τους μέσω της ψηφιακής τεχνολογίας. Για εκείνους που θα παραστεί ανάγκη, υπάρχει πρόσβαση σε κατάλληλη ιατρική και ψυχολογική βοήθεια μέσω βιντεοκλήσεων ή τηλεφώνου. Για τους ηλικιωμένους, όμως, που ενδεχομένως δεν διαθέτουν τις γνώσεις ή και τα κατάλληλα μέσα, η έλλειψη επικοινωνίας είναι ένα πρόβλημα, που μπορεί να επιτείνει την αίσθηση της απομόνωσης.

ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΙ ΕΙΝΑΙ ΕΥΑΛΩΤΟΙ

Ωστόσο τα μέτρα απομόνωσης και κοινωνικής απομάκρυνσης μπορεί να επηρεάσουν σημαντικά και τα νεώτερα άτομα κάνοντάς τα εξαιρετικά ευάλωτα ψυχολογικά. Η συχνότερη αιτία θανάτου σε άτομα κάτω των 25 ετών είναι η αυτοκτονία. Το άγχος μπορεί να προκληθεί από την αβεβαιότητα για το μέλλον, την απώλεια της δουλειάς και τις ζοφερές μελλοντικές προοπτικές στον τομέα της απασχόλησης. Οι ανησυχίες για την πορεία της οικονομίας μπορεί επίσης να συμβάλουν στην αύξηση της δυσφορίας και στην αίσθηση της απελπισίας στους νέους, ενώ ο φόβος τυχόν απώλειας αγαπημένων προσώπων αλλά και της ίδιας της ζωής τους συμβάλει επίσης στην αίσθηση της απόγνωσης και της αδυναμίας.

Παρά το υψηλό επίπεδο ψηφιακού αλφαβητισμού της νέας γενιάς, ακόμη και πριν από την πανδημία COVID-19, μελέτες είχαν δείξει υψηλά ποσοστά μοναξιάς στους νέους. Ως κοινωνία πρέπει να είμαστε σε επαγρύπνηση, καθώς μπορεί να διαπιστωθεί αύξηση των ποσοστών αυτοκτονίας στους νεώτερους, μετά την παρέλευση της πανδημίας.

ΙΔΕΟΨΥΧΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ

Σε όσους υποφέρουν από Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή (ΙΔΨ) ή (Obsessive Compulsive Disorder/OCD) ενδεχομένως να παρατηρηθεί χειροτέρευση των συμπτωμάτων τους και όχι και τόσο καλά αποτελέσματα σε βάθος χρόνου. Η ΙΔΨ χαρακτηρίζεται από ανεπιθύμητες και παρεμβατικές σκέψεις και εικόνες (π.χ. φόβος μόλυνσης ή ασθένειας) που οδηγούν σε υπέρμετρο άγχος. Αυτές οι σκέψεις ή εικόνες είναι γνωστές ως «εμμονές». Το άτομο προσφεύγει στη εκτέλεση επαναλαμβανόμενων πράξεων («καταναγκασμοί») για να εξουδετερώσει το άγχος που του προκαλείται από τις εμμονικές σκέψεις ή εικόνες.

Οι πάσχοντες από ΙΔΨ που εκφράζεται με εμμονές που σχετίζονται με τις μολύνσεις και τη μετάδοση ασθενειών πιθανόν να εμφανίσουν επιδείνωση των συμπτωμάτων τους στο πλαίσιο της πανδημίας λόγω της πραγματικής απειλής μόλυνσης. Η παροχή ιατρικής θεραπείας εξ αποστάσεως είναι επίσης πιο δύσκολη για αυτό το είδος ασθενών.

ΚΙΝΔΥΝΕΥΟΥΜΕ ΝΑ ΓΙΝΟΥΜΕ «ΨΥΧΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΟΙ»;

Είναι, άραγε, πιθανό περισσότεροι άνθρωποι να αναπτύξουν ΙΨΔ ως αποτέλεσμα της τρέχουσας πανδημίας και της αναγκαστικής υιοθέτησης μέτρων υγιεινής και κοινωνικής απομάκρυνσης;

Αυτό το σενάριο είναι πραγματικά εξαιρετικά απίθανο. Μπορεί να γίνουμε πιο προσεκτικοί ως προς την υγιεινή, κάτι που είδαμε να συμβαίνει στις κοινωνίες της Ανατολικής Ασίας, όπως η Σιγκαπούρη και το Χονγκ Κονγκ μετά από τις επιδημίες SARS και MERS και ακολουθώντας το παράδειγμά τους να υιοθετήσουμε αυστηρότερα μέτρα καθαριότητας στους χώρους φιλοξενίας και στα σημεία λιανικής πώλησης. Η πιθανότητα αύξησης των περιστατικών ΙΔΨ δεν αποδεικνύεται επιστημονικά σε καμία από τις ψυχιατρικές μελέτες που πραγματοποιήθηκαν μετά από τις επιδημίες του παρελθόντος.

ΠΟΙΑ ΨΥΧΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΘΑ ΑΥΞΗΘΟΥΝ;

Οι πιο πιθανές μακροχρόνιες ψυχιατρικές επιπλοκές είναι η αύξηση των επιπέδων κατάθλιψης, άγχους, μετατραυματικών διαταραχών και διαταραχών κατάχρησης οινοπνεύματος και ναρκωτικών.

Οι άνθρωποι με προϋπάρχουσες ψυχικές ασθένειες κινδυνεύουν βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα να εμφανίσουν υποτροπές. Οι οικογένειες, οι φροντιστές, οι φίλοι και οι επαγγελματίες υγείας πρέπει να ενθαρρύνουν την υιοθέτηση από πλευράς των πασχόντων απλών μέτρων που μπορούν να βοηθήσουν στην πρόληψη υποτροπών ή χειροτέρευσης, όπως, σωστή διατροφή, άσκηση, σωστή υγιεινή του ύπνου, αντιμετώπιση σωματικών και ψυχικών ασθενειών (π.χ. με φαρμακευτική αγωγή), αποφυγή της κατάχρησης ναρκωτικών ουσιών και αλκοόλ, εφαρμογή τεχνικών χαλάρωσης, διαλογισμό, προσευχή καθώς και διατήρηση των δεσμών και της επικοινωνίας με τους άλλους.

Πρέπει, επίσης, να μπορούμε να αντιλαμβανόμαστε και να προσπαθούμε να μειώσουμε τον κίνδυνο μαζικού άγχους και φόβου. Ο πανικός και ο φόβος είναι μεταδοτικοί και στο πλαίσιο της κοινότητας οι άνθρωποι μπορούν εύκολα να επηρεαστούν από τους άλλους και από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και να οδηγηθούν σε υπερβολικές συμπεριφορές λόγω του άγχους, όπως άλλωστε έχουμε δει να συμβαίνει σε όλες τις κοινωνίες, ακόμη και πριν από το ξέσπασμα του COVID-19.

ΠΕΙΤΕ ΟΧΙ ΣΤΟΝ «ΙΟΓΕΝΗ» ΡΑΤΣΙΣΜΟ

Κατά τον ίδιο τρόπο, μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο, οφείλουμε να εναρμονιστούμε και να αντισταθούμε στον πειρασμό να στιγματίζουμε εκείνους που κατά την γνώμη μας είτε μεταδίδουν τον ιό είτε «προκάλεσαν την πανδημία.

Έχουν συμβεί ανεκδιήγητα περιστατικά κακοποίησης με θύματα Αυστραλούς επαγγελματίες της υγείας, κινεζικής ή άλλης ασιατικής καταγωγής, κυρίως νοσηλευτές.

Παρόμοια φαινόμενα έχουμε δει στο παρελθόν με άλλες μεταδοτικές ασθένειες (π.χ. HIV και SARS) με τη στοχοποίηση των κοινωνικών ομάδων που θεωρούνταν ως υπαίτιες.

ΤΑ ΘΕΤΙΚΑ ΚΑΙ ΤΑ ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

Ας μην ξεχνάμε, όμως, και τα πολλά θετικά που μπορεί να προκύψουν ως αποτέλεσμα αυτής της πανδημίας. Μπορεί να παρατηρηθούν λιγότερες μολυσματικές ασθένειες στο μέλλον εάν διατηρηθούν μακροχρόνια οι πρακτικές υγιεινής. Μπορεί να μάθουμε να εκτιμάμε τις μικροχαρές και τους απλούστερους τρόπους ζωής.

Μπορεί να στραφούμε στους δρόμους του πνεύματος και της ενσυνείδησης.

Από την άλλη, μπορεί να παρατηρηθεί επίσης αύξηση ορισμένων προβλημάτων ψυχικής υγείας ως αποτέλεσμα της πολύμηνης απομόνωσης. Συμπτώματα που σχετίζονται με το τραύμα, το άγχος και η κατάθλιψη είναι οι καταστάσεις που πιθανότατα θα εμφανίσουν αύξηση. Ένα άλλο πιθανό αρνητικό αποτέλεσμα είναι η αύξηση της κατάχρησης ουσιών συμπεριλαμβανομένου του αλκοόλ. Ευτυχώς, είναι απίθανο να αυξηθούν οι περιπτώσεις ΙΔΨ στην κοινωνία μας.

*Ο Δρ Αθανάσιος Κοκκινιάς είναι Συμβουλευτικός Ψυχίατρος, Γραμματέας της Ελληνικής Ιατρικής Εταιρείας της Αυστραλίας, και ένας από τους Διευθυντές του Διοικητικού Συμβουλίου της «Φροντίδας»