Κατά το ελληνικό κληρονομικό δίκαιο, που εφαρμόζεται από ελληνικό δικαστήριο όταν ο κληρονομούμενος είχε κατά τον θάνατό του την ελληνική ιθαγένεια (ακόμα και αν είχε και άλλης χώρας ιθαγένεια), οι κατιόντες (τέκνα, εγγόνια, δισέγγονα), οι γονείς και ο σύζυγος του θανόντος, δικαιούνται πάντοτε ένα μερίδιο της κληρονομίας (νόμιμη μοίρα), ακόμα κι αν ο κληρονομούμενος άφησε διαθήκη στην οποία τους παραλείπει εντελώς.
Η νόμιμη μοίρα είναι το μισό της εξ αδιαθέτου μερίδος, δηλαδή του μεριδίου που θα ελάμβαναν αν δεν υπήρχε διαθήκη. Έτσι ο υιός του θανόντος πατρός που δεν άφησε άλλα παιδιά ούτε σύζυγο, αν δεν υπάρχει διαθήκη κληρονομεί το 100%, αλλά αν υπάρχει διαθήκη του πατρός του που αφήνει την περιουσία σε άλλους, θα κληρονομήσει ως ο μοναδικός νόμιμος μεριδιούχος το μισό του 100%, δηλ. το 50% κάθε περιουσιακού στοιχείου της κληρονομίας (και των χρεών), ενώ εκείνοι που κατονομάζονται ως κληρονόμοι στην διαθήκη θα λάβουν το υπόλοιπο 50%.
Σε άλλο παράδειγμα, η θυγατέρα που κληρονομεί την μητέρα της, έχει δύο ακόμα αδέλφια και τον πατέρα της (σύζυγο της μητέρας της), χωρίς διαθήκη λαμβάνει το 1/4 της κληρονομίας, ενώ αν η μητέρα της άφησε διαθήκη στην οποία δεν της αφήνει τίποτα, θα λάβει οπωσδήποτε το μισό του 1/4, δηλ. το 1/8 της κληρονομίας της μητρός της.
Ο κληρονομούμενος μπορεί να άφησε με την διαθήκη ένα περιουσιακό στοιχείο στο ένα από τα παιδιά του, αλλά αυτό να είναι μικρότερης αξίας από τη νόμιμη μοίρα. Σ’ αυτήν την περίπτωση, το παιδί δικαιούται (αλλά δεν υποχρεούται) να διεκδικήσει την διαφορά.
Επί παραδείγματι, μπορεί ο θανών να άφησε δύο παιδιά (η σύζυγός του είχε προαποβιώσει) και η αξία της περιουσίας του να είναι 400.000 ευρώ. Ο θανών άφησε διαθήκη με την οποία δίνει ένα σπίτι αξίας 50.000 ευρώ στον υιό του Α, ενώ στον άλλο υιό του Β με την διαθήκη αφήνει όλη την υπόλοιπη περιουσία, αξίας 350.000 ευρώ. Ο υιός Α δικαιούται νόμιμης μοίρας που είναι το μισό του 1/2, δηλ. το 1/4 της αξίας όλης της κληρονομίας, άρα 400.000 / 4 = 100.000 ευρώ.
Αυτή είναι η αξία της νομίμου μοίρας του. Επειδή ο πατέρας τού άφησε ακίνητο αξίας μόνο 50.000 ευρώ, έχει τρεις επιλογές. Πρώτον, αποδέχεται την διαθήκη ως έχει, κληρονομεί μόνο το σπίτι των 50.000 ευρώ και αφήνει τον αδελφό του Β, να λάβει την υπόλοιπη περιουσία, ώστε να εκτελεσθεί πλήρως η διαθήκη. Υπογράφει μάλιστα και έγγραφο ότι παραιτείται και δεν θα ασκήσει το δικαίωμά του στη νόμιμη μοίρα, ώστε ο αδελφός του να μπορέσει να πωλήσει ευκολώτερα όσα έλαβε από την κληρονομία του πατέρα τους.
Δεύτερη επιλογή του υιού Α είναι να αποδεχθεί το σπίτι αξίας 50.000 ευρώ και να διεκδικήσει με αγωγή στο δικαστήριο την διαφορά έως τις 100.000 ευρώ που είναι η αξία της νομίμου μοίρας του, δηλαδή να δικδικήσει από τον αδελφό του 50.000 ευρώ ή ανάλογη συμμετοχή στην κυριότητα των περιουσιακών στοιχείων που ο πατέρας άφησε στον υιό του Β.
Τρίτη επιλογή του υιού Α είναι να μην αποδεχθεί να λάβει το σπίτι αξίας 50.000 ευρώ, που το αφήνει ο πατέρας στην διαθήκη, και να διεκδικήσει το σύνολο της νομίμου μοίρας του αξίας 100.000 ευρώ, επί του συνόλου των περιουσιακών στοιχείων της κληρονομίας, στην οποία να διεκδικήσει το 1/4 εξ αδιαιρέτου επί κάθε ακινήτου και άλλου περιουσιακού στοιχείου.
Οι μαθηματικού υπολογισμοί και τα νομικά επιχειρήματα περιπλέκονται αν ο πατέρας κατά την διάρκεια της ζωής του είχε μεταβιβάσει (οποτεδήποτε, ακόμα και πάνω από δέκα χρόνια προ του θανάτου του) με δωρεά ή άλλη χαριστική αιτία, περιουσιακά στοιχεία ή ακόμα και χρήματα, στον έναν ή και στους δύο υιούς του. Σ’ αυτήν την περίπτωση θα πρέπει να συνυπολογισθεί και η αξία αυτών των περιουσιακών στοιχείων για να βρεθεί η αξία όλης της κληρονομίας και κατ’ επέκταση η νόμιμη μοίρα.
Πρέπει να σημειωθεί ότι δωρεά θεωρείται ακόμα και η κατάθεση χρημάτων από τον θανόντα σε κοινό λογαριασμό με έναν εκ των κληρονόμων. Επίσης, συνυπολογίζονται στην αξία της κληρονομίας όσες δωρεές είχε κάνει ο κληρονομούμενος κατά τα δέκα τελευταία χρόνια της ζωής του σε οποιονδήποτε τρίτον, εκτός αν τις επέβαλαν λόγοι ευπρεπείας ή ιδιαίτερο ηθικό καθήκον.
*Ο Χρήστος Ηλιόπουλος είναι Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω, Master of Laws. E-mails: bm-bioxoi@otenet.gr και ktimatologiolaw@yahoo.gr