Ο Νίκος Γκάτσος, ο ποιητής, στιχουργός και μεταφραστής, παραμένει μία ιδιαίτερα ξεχωριστή περίπτωση για τα Ελληνικά Γράμματα. Πέθανε στην Αθήνα στις 12 Μαΐου 1992 και στη μνήμη του αφιερώνεται το σημερινό μνημόσυνο μια και αύριο συμπληρώνονται 28 χρόνια από το θάνατό του.
Γεννήθηκε στις 8 Δεκεμβρίου 1911 στην Κάτω Ασέα Αρκαδίας. Τελείωσε το Δημοτικό στο χωριό του και το Γυμνάσιο στην Τρίπολη. Εδώ μυήθηκε στη λογοτεχνία και έμαθε μόνος του ξένες γλώσσες. Μετά μετακόμισε με την οικογένειά του στην Αθήνα, όπου σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Στις αρχές της δεκαετίας του ’30 δημοσίευσε τα πρώτα του ποιήματα στα περιοδικά «Νέα Εστία» και «Ρυθμός». Μελέτησε τον Παλαμά, τον Σολωμό, το δημοτικό τραγούδι, καθώς και τις νεωτεριστικές τάσεις της ευρωπαϊκής ποίησης.
΄Εχει μόνο μία μεγάλη ποιητική σύνθεση στο ενεργητικό του, την περίφημη και αξεπέραστη «Αμοργό», την οποία έγραψε κατά την Κατοχή. Είναι μία σύνθεση που προκάλεσε έντονο ενδιαφέρον και του χάρισε περίοπτη θέση ανάμεσα στους ΄Ελληνες ποιητές. Λέγεται ότι το μακρύ αυτό ποίημα γράφτηκε μέσα σε μια νύχτα με το σύστημα της «αυτόματης γραφής», που χρησιμοποιούν οι σουρεαλιστές δημιουργοί. Ο Μάνος Χατζιδάκις, το χαρακτήρισε: «Μνημειώδες έργο του νεοελληνικού ποιητικού λόγου επειδή περιέχει βαθύτατα την ελληνική παράδοση, δεν την εκμεταλλεύεται, ενώ συγχρόνως περιέχει όλη την ευρωπαϊκή θητεία του Μεσοπολέμου».
Στο ελληνικό πάνθεον της ποίησης, ο Νίκος Γκάτσος θεωρείται ένας από τους κορυφαίους ποιητές μας.
Με την «Αμοργό» κλείνει και ολοκληρώνεται ο πρώτος κύκλος του ελληνικού υπερρεαλισμού, που είχε ανοίξει με τους Ελύτη, Εμπειρίκο και Εγγονόπουλο.
Δημοσίευσε, επίσης, το «Ελεγείο» (1946), «Ο Ιππότης και ο θάνατος» (1947) και το «Τραγούδι του παλιού καιρού» (1963). Σημαντικό είναι και το μεταφραστικό του έργο.
Ο Νίκος Γκάτσος με τη λυρική του φλέβα διοχέτευσε μία νέα μορφή στους στίχους τραγουδιών και φαίνεται πως κατάργησε τα όρια ποίησης και στιχουργίας. Το έργο του είναι άκρως εντυπωσιακό σε ποσότητα και ποιότητα. ΄Ολοι οι ΄Ελληνες τον γνωρίζουμε πολύ περισσότερο από τους στίχους των σύγχρονων ελληνικών τραγουδιών παρά από την ποίησή του. Συμβαίνει μάλιστα και το παράδοξο πως όλοι μας ενώ τραγουδούμε τους στίχους του, μας είναι άγνωστος ο δημιουργός τους.
Να υπενθυμίσω μόνο μερικούς τίτλους που έγιναν πολύ μεγάλες και αγαπητές επιτυχίες σύμφωνα με τη δική μου μουσική εκτίμηση: «Αν θυμηθείς τ’ ονειρό μου», «Η νύχτα», «Η Μικρή Ραλλού», «Ρεμπέτικο», «Αρχιπέλαγος», «Πήρες το μεγάλο δρόμο», «Το κατά Μάρκον», «America, America», «Χάρτινο το Φεγγαράκι», «Πάει ο καιρός», το αινιγματικό «Η Ενδεκάτη Εντολή» και πολλά πολλά άλλα.
Να πούμε επίσης πως οι μεγάλοι μας και σύγχρονοι μουσικοσυνθέτες, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Μάνος Χατζιδάκις, ο Σταύρος Ξαρχάκος, ο Δήμος Μούτσης, ο Λουκιανός Κηλαηδόνης και άλλοι, μελοποίησαν στίχους του και τραγουδήθηκαν από πάρα πολλούς δημοφιλείς καλλιτέχνες και όντως έγιναν μεγάλες επιτυχίες. Τέλος οι εκδόσεις «Πατάκη» συμπεριέλαβαν το σύνολο των τραγουδιών του Νίκου Γκάτσου, γνωστά και ανέκδοτα, σε ένα καλαίσθητο τόμο με τίτλο: «Όλα τα τραγούδια» του Νίκου Γκάτσου.
ΝΑ ΤΙΜΗΣΟΥΜΕ ΣΗΜΕΡΑ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΓΚΑΤΣΟ
Μνημονεύουμε εδώ την «Ενδεκάτη Εντολή», την οποία αφού τη διαβάσετε ή την ακούσετε από την Νάνα Μούσχουρη, σε μουσική του Γιώργου Χατζηνάσιου –με δύο ή τρία κλικ στο Διαδίκτυο- η ερώτησή μου προς όλους σας θα είναι: Ποια είναι η Ενδεκάτη Εντολή κατά τον Νίκο Γκάτσο;
Ρίξ’ ένα βλέμμα σιωπηλό
στον κόσμο τον αμαρτωλό
και δες η γη πως καίει.
Και με το χέρι στην καρδιά
αν δεν σ’ αγγίξει η πυρκαγιά,
ψάξε να βρεις ποιος φταίει.
Σαν χαμοπούλι ταπεινό
που δεν εγνώρισ’ ουρανό
και περπατά στο χώμα,
//την ενδεκάτη εντολή
δεν την σεβάστηκες πολύ
γι’ αυτό πονάς ακόμα.//
Είναι καινούργια και παλιά
σαν της ψυχής την αντηλιά,
σαν της καρδιάς τα βάθη.
Μα μες του κόσμου τη φωτιά
που μπερδευτήκαν τα χαρτιά
κανείς δε θα τη μάθει.
Τράβα να βρεις τον Μωυσή
και ξαναρώτα τον κι εσύ
μήπως αυτός την ξέρει
//την ενδεκάτη εντολή
που ‘ν’ ολοκάθαρο γυαλί
και κοφτερό μαχαίρι.//
Στην παγωμένη σου ερημιά
το γέλιο γίνεται ζημιά
κ’ η ομορφιά σκοτάδι.
Έτσι είναι φίλε μου η ζωή
φέρνει τον ήλιο το πρωί
την καταχνιά το βράδυ.
Κάνε λοιπόν υπομονή
τώρα που φως δεν θα φανεί
κι ούτε θα ‘ρθει καράβι.
//Την ενδεκάτη εντολή
την ξέρουν μόνο οι τρελοί
κι όλοι της γης οι σκλάβοι.//