OΑδαμάντιος Κοραής θεωρείται πρωτεργάτης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και δάσκαλος του Γένους. Με τον όρο Διαφωτισμός στην Ευρώπη περιγράφεται το φιλοσοφικό κίνημα, από τον 17ο ως τον 19ο αιώνα, που έστρεψε την προσοχή του ανθρώπου προς τον ορθολογισμό, την επιστημονική έρευνα και την απομάκρυνση από τις προλήψεις και δεισιδαιμονίες του μεσαίωνα. Είναι μια στροφή προς τις ανθρωπιστικές σπουδές αλλά και τις θετικές επιστήμες, όπως συμβολικά μαρτυρείται με τη διδασκαλία του Γαλιλαίου ότι η Γη είναι στρογγυλή και περιφέρεται γύρω από τον ήλιο, και τη θεωρία του νόμου της βαρύτητας του Νεύτωνα.

Με το Διαφωτισμό η έμφαση δίνεται στη μαρτυρία των αισθήσεων ως πρωταρχικές πηγές της γνώσης και την προώθηση ιδεών και αξιών, όπως της ελευθερίας, της προόδου, της συνταγματικής διακυβέρνησης, της ανοχής, της ισότητας, της αδελφοσύνης, της ανεξιθρησκείας, του διαχωρισμού Κράτους και Εκκλησίας.

Η φιλοσοφία του Διαφωτισμού αναπτύσσεται παράλληλα με τις αλλαγές που επέφερε η βιομηχανική επανάσταση. Επέκρινε την κυριαρχία του απολυταρχισμού και των δογμάτων, έφερε στο προσκήνιο τον κυρίαρχο ρόλο της μέσης τάξης και επεξέτεινε την έρευνα σε τομείς όπως η κοινωνία, η πολιτική, η οικονομία, κ.α. Οι αξίες του Διαφωτισμού εκφράστηκαν από τα βιβλία των φιλοσόφων διανοητών και πολλές βρήκαν την απήχησή τους στις διακηρύξεις της Αμερικανικής Επανάστασης του 1776 και της Γαλλικής Επανάστασης του 1789.

Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός είναι όρος που διαμορφώθηκε από τον Κ. Θ. Δημαρά. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός αναπτύχθηκε τον 18ο αιώνα, κυρίως από το 1750 ως το 1821. Οι κύριοι τομείς στους οποίους έγινε εμφανής είναι η στροφή στην παιδεία, στη μελέτη των κλασικών κειμένων, τη γλώσσα, τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης, τον προσανατολισμό προς την απελευθέρωση της Ελλάδας και την εγκατάλειψη της μοιρολατρικής στάσης, όσον αφορά τη θέση του Έλληνα υπό τον οθωμανικό ζυγό. Η δραστηριοποίηση κυρίως στους τομείς αυτούς δεν σημαίνει ότι το νεοελληνικό διαφωτιστικό κίνημα δεν διατήρησε επαφή με τις εξελίξεις του Διαφωτισμού των Ευρωπαϊκών χωρών. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός είναι το αποτέλεσμα των σημαντικών αλλαγών και εξελίξεων της Ελληνικής κοινωνίας που σημειώθηκαν το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα με τη δημιουργία ελληνικών παροικιών σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις και την αύξηση του εμπορίου και του ελληνικού εμπορικού στόλου. Οι Έλληνες έμποροι και λόγιοι έρχονταν σε επαφή, ή δραστηριοποιούνταν στις παροικίες του εξωτερικού και γνώρισαν από κοντά τις εξελίξεις του ευρωπαϊκού πνεύματος. Η εξάπλωση της τυπογραφίας συνέβαλε στη μετάφραση βιβλίων των διαφωτιστών από τις κυριότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Κατά τον Δημοσθένη Κούρτοβικ, «Η Ελληνική Επανάσταση ήταν η μόνη, μετά τη Γαλλική, νικηφόρα ευρωπαϊκή επανάσταση που εμπνεόταν από τις ιδέες του Διαφωτισμού».

Οι Ρήγας Φεραίος και Αδαμάντιος Κοραής είναι δυο κύριοι εκπρόσωποι αυτού του Νεοελληνικού διαφωτιστικού κινήματος που δραστηριοποιήθηκαν σε μεγάλες παροικίες του εξωτερικού. Ο Ρήγας, ο πρωτομάρτυρας της ιδέας της Ελληνικής Επανάστασης θανατώθηκε από τους Τούρκους το 1798 με εφτά άλλους συντρόφους του. Η συμβολή του Αδαμαντίου Κοραή είναι περισσότερο ως δάσκαλου και φιλόσοφου, αφυπνιστική και εκπαιδευτική.

Ο Αδαμάντιος Κοραής γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1848 από οικογένεια εμπόρων που κατάγονταν από τη Χίο. Ήταν το πρώτο από τα 8 παιδιά της οικογένειας από τα οποία έζησαν μόνο δύο. Έμαθε τα πρώτα γράμματα στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης όπου, σύμφωνα με τον ίδιο, η διδασκαλία ήταν «πολλά πτωχή συνοδευώμενη με ραβδισμόν πλουσιοπάροχον». Σε νεαρή ηλικία, το 1771, στάλθηκε στο Άμστερνταμ της Ολλανδίας ως εμπορικός αντιπρόσωπος της εταιρείας μεταξιού του πατέρα του που είχε έδρα τη Σμύρνη. Στο Άμστερνταμ διέμεινε 6 χρόνια αλλά αποστρεφόταν τον εμπορικό βίο και κατέβαλε περισσότερη προσπάθεια στην εκμάθηση γλωσσών και γνώσεων. Το 1778 επέστρεψε στη Σμύρνη.

Το 1782 μετέβη στο Μοντπελιέ της Γαλλίας όπου για έξι χρόνια σπούδαζε Ιατρική αλλά κατόπιν έζησε στο Παρίσι και εργάστηκε ως μεταφραστής αρχαίων κειμένων. Έζησε από κοντά τη Γαλλική Επανάσταση του 1789. Από το 1805 άρχισε τις μεταφράσεις 16 τόμων αρχαίων κειμένων στη νέα Ελληνική που αποτέλεσαν τη βάση της «Ελληνικής Βιβλιοθήκης» του. Στους τόμους αυτούς έγραψε για τον καθένα εκτεταμένα προλογικά σημειώματα όπου έκφρασε τις ιδέες του για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Επίσης έγραψε έναν μεγάλο αριθμό επιστολών. Με δική του υπόδειξη εκδόθηκε το περιοδικό «Ερμής ο Λόγιος» στη Βιέννη το 1811. Το περιοδικό κυκλοφορούσε ως το 1821 όταν «οι Αυστριακές αρχές τού επέβαλαν να δημοσιεύσει τον αφορισμό που είχε εκδώσει ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ εναντίον των επαναστατών. Ο αφορισμός δημοσιεύτηκε σε παράρτημα αλλά το περιοδικό διέκοψε την έκδοσή του». (Κων. Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, σ. 202)

Στη γραφή του εισηγήθηκε την υιοθεσία ενός γλωσσικού ιδιώματος απλής νεοελληνικής που το θεωρούσε Μέση Οδό, μια μέση λύση. Το πρόβλημα της περιόδου ήταν σε ποιο γλωσσικό ιδίωμα θα έπρεπε να γράφουν οι Έλληνες συγγραφείς. Η Εκκλησία υποστήριζε το αρχαιοπρεπές εκκλησιαστικό ιδίωμα. Άλλοι δεν ήθελαν τίποτα λιγότερο από την υιοθέτηση της Αττικής διαλέκτου. Μια άλλη ομάδα υποστήριζε τη γραφή στο καθομιλούμενο ιδίωμα της περιόδου. Δεν υπήρχε, όμως, ένα αλλά πολλά τοπικά ιδιώματα τα οποία ήσαν γεμάτα από τουρκικές, ξένες και τοπικιστικές λέξεις. Ο Κοραής εισηγήθηκε και έγραφε σε ένα ιδίωμα μέσης λύσης προσιτό σε όλους, δηλαδή στην ομιλούμενη γλώσσα αλλά διορθωμένη, αποφεύγοντας τη χρήση τουρκικών, ξένων και τοπικιστικών λέξεων. Όπως έγραψε: «Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπολοτρίωτα του έθνους κτήματα. Από το κτήμα τούτο μετέχουν όλα τα μέλη του έθνους με δημοκρατικήν, να είπω ούτως, ισότητα….» Η βάση του νέου γλωσσικού οργάνου πρέπει να είναι η ομιλούμενη γλώσσα «την οποίαν μόνην είναι δυνατόν να φέρωμεν εις τελειότητα». (Δημαράς, σ. 203) Το ιδίωμα αυτό, αργότερα, ονομάστηκε Καθαρεύουσα. Ωστόσο, ο Κοραής δεν είχε τίποτα να κάνει με τη μεταγενέστερη εξέλιξη της Καθαρεύουσας στον 19ο και 20ό αιώνα όταν η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο ένα τεχνητό ιδίωμα που επιχειρούσε να χρησιμοποιήσει το αττικό λεξιλόγιο και σύνταξη.

Ο Κοραής πίστευε στη δύναμη της παιδείας και υποστήριζε ότι το έθνος για να απελευθερωθεί χρειαζόταν πρώτα ο λαός να μορφωθεί και αυτό θα έπαιρνε αρκετές δεκαετίες, το έβλεπε να γίνεται μετά το 1850. Για το σκοπό αυτό παρακινούσε διάφορους πλούσιους Έλληνες να ιδρύουν σχολεία στις διάφορες πόλεις της Ελλάδας.

Το 1798, λίγο μετά τη σύλληψη αλλά πριν την εκτέλεση του Ρήγα και των επτά συντρόφων του, κυκλοφόρησε από το Πατριαρχικό τυπογραφείο της Κωνσταντινούπολης ένα μικρού μεγέθους βιβλίο με τον τίτλο «Διδασκαλία Πατρική». Το βιβλίο κατέκρινε τις ιδέες της Ελευθερίας και Ισότητας οι οποίες προέρχονταν από τη Γαλλική επανάσταση και τις ιδέες του Διαφωτισμού και υποστήριζε ότι η τουρκική δουλεία ήταν δημιούργημα της θεϊκής πρόνοιας για να προστατεύσει το ορθόδοξο ποίμνιο από τις αιρέσεις. Το βιβλίο έφερε το όνομα του Πατριάρχη Ιεροσολύμων, Άνθιμου, που την περίοδο εκείνη ήταν ετοιμοθάνατος, αλλά ανάρρωσε και το διέψευσε. Άλλοι αποδίδουν το κείμενο στον ίδιο τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ ή τον μετέπειτα ανακηρυχθέντα άγιο, Αθανάσιο Πάριο. Στο κείμενο αυτό απάντησε ο Αδαμάντιος Κοραής με το κείμενο «Διδασκαλία Αδελφική» όπου στηλίτευε το πνεύμα της εθελοδουλείας που μετέδιδε το κείμενο της «Πατρικής Διδασκαλίας».

Η επανάσταση των Ελλήνων, κατά τον Κοραή, θα έπρεπε να έρθει όταν το επίπεδό του λαού με την εκπαίδευση θα είχε ανεβεί, ώστε μετά την απελευθέρωση να έχουν δημοκρατικό σύνταγμα και καλή διαχείριση της ελευθερίας τους. Γι’ αυτό το 1825 με το φούντωμα του εμφυλίου πολέμου έγραψε ότι ο αγώνας άρχισε «προ του πρέποντος καιρού». «Ελευθερώσαμεν την ελληνικήν γην από τους Τούρκους και αλλά πόσοι και ποίοι εξ ημών ελευθέρωσαν και τας ψυχάς των από τα μιαρά των Τούρκων φρονήματα;» (Δημαράς, σ.199)

Η Γ΄ Εθνοσυνέλευση το 1827 έκφρασε προς τον Κοραή την εθνική ευγνωμοσύνη.

Ο Κοραής ζούσε στη Γαλλία και υποστήριζε τους Γάλλους. Ωστόσο, πίστευε ότι οι Έλληνες θα έπρεπε μόνοι τους να επιδιώξουν την απελευθέρωσή τους, μη στηριζόμενοι στους Ρώσους που τους ονόμαζε Κοζάκους ή τους Άγγλους που τους θεωρούσε Τούρκους χωρίς περιτομή. Πίστευε ότι οι ξένοι επιδίωκαν τους δικούς τους σκοπούς και όχι την απελευθέρωση των Ελλήνων. Ο Κοραής αλληλογραφούσε με τον πρώην Πρόεδρο των ΗΠΑ, Τόμας Τζέφερσον κατά τη διάρκεια της Επανάστασης και συνέβαλε στη δημιουργία Φιλελληνικών οργανώσεων για τη στήριξή της. Πέθανε στο Παρίσι στις 6 Απριλίου 1833.

Ο Κοραής ήταν σφοδρά επικριτικός προς τον Αθανάσιο Πάριο για τα αντιδιαφωτιστικά του κηρύγματα και τα φιλοτουρκικά του αισθήματα και προς τον Καποδίστρια για την αυταρχική πολιτική του. Μερικοί νεότεροι μελετητές, όπως η Μαρία Μαντουβάλου του Πανεπιστημίου Αθηνών, ή άλλοι προσκείμενοι σε εκκλησιαστικούς κύκλους είναι για τους παραπάνω λόγους σφοδρά επικριτικοί κατά του Κοραή. Κατά την άποψή μου, 200 χρόνια μετά το 1821, θα πρέπει να είμαστε σε θέση να ακούσουμε όλες τις απόψεις και να εξετάσουμε με νηφαλιότητα τις συνεισφορές και τα θετικά και τα αρνητικά σημεία τόσο του Κοραή, όσο και του Καποδίστρια και όλων όσων συμμετείχαν, με διάφορους τρόπους, στην Ελληνική Επανάσταση.

*Ο Δρ Χρήστος Ν. Φίφης είναι επίτιμος ερευνητής στη Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου La Trobe.