Το ερώτημα υποδηλώνει ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές προσεγγίσεις στο μεγάλο (και σπουδαίο) θέμα της ηθικής. Ωστόσο, η τελική απάντηση δεν μπορεί να είναι παρά μόνο υποκειμενική.

Ξεκινώντας από την αριστοτελική ηθική, οφείλουμε να λάβουμε υπόψη το κατ’ εξοχήν σύγγραμμα του Σταγειρίτη (σχετικά με το θέμα), που φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Ηθικά Νικομάχεια». Πρόκειται για μεγάλη (σε έκταση και βάθος) πραγματεία, χωρισμένη σε δέκα «βιβλία» (κεφάλαια). Εδώ, για ευνόητους λόγους, δεν θ’ αναλύσουμε ολόκληρη την πραγματεία, αλλά θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε κάποιες βασικές θέσεις τού Αριστοτέλη.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΟΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΣΜΟΣ

Στο πεδίο της ηθικής ο Αριστοτέλης δεν ακολουθεί τα βήματα του αιθεροβάμονα δασκάλου του (του Πλάτωνα), που ατενίζει «υπερουράνιους τόπους» και εξωγήινες «Ιδέες»: ο Σταγειρίτης είναι προσγειωμένος στην υποσελήνια «κοιλάδα των στεναγμών και των δακρύων». Βλέπει και εξετάζει τη ζωή τού ανθρώπου από την πραγματική της πλευρά – και η πραγματική πλευρά δείχνει τον άνθρωπο, από τη μια να έχει αγαθές και φιλάλληλες διαθέσεις, και από την άλλη πονηρές και φίλαυτες τάσεις.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, όλες οι ορέξεις και τα πάθη τού ανθρώπου κινούνται σε αντίθετες διευθύνσεις. Δηλαδή: Υπάρχει ο φιλάργυρος άνθρωπος, υπάρχει και ο σπάταλος. Υπάρχει ο δειλός, υπάρχει και ο βλακωδώς τολμηρός. Υπάρχει ο υπερόπτης, υπάρχει και ο δουλοπρεπής Υπάρχει ο παχύσαρκος κοιλιόδουλος, υπάρχει και ο ισχνοπάρειος ασκητής. Ανάμεσα στα δύο άκρα, υπάρχει η μέση οδός – η οδός της αρετής.

Ως προς το θέμα της ηθικής, ο αριστοτελικός πραγματισμός λέει ότι πηγή όλων των αρετών είναι η σωφροσύνη. Ωστόσο, η ηδονή και τα υλικά αγαθά, αν και κατώτερης αξίας, δεν είναι για πέταμα: είναι απαραίτητα βοηθητικά εργαλεία για την καλλιέργεια και ανάπτυξη της αρετής. Δεν μπορείς να είσαι γενναιόδωρος, αν δεν έχεις χρήματα («ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος»). Δεν μπορείς να είσαι ανδρείος, αν δεν είσαι υγιής. Δεν μπορείς να είσαι ολοκληρωμένος άνθρωπος, αν δεν έχεις γευτεί την «αφροδίσια» ηδονή.

Γενικά, η αριστοτελική ηθική φαίνεται να έχει ατομικιστικό χαρακτήρα, αφού το ύψιστο αγαθό είναι η ατομική ευδαιμονία. Ωστόσο, ο άνθρωπος, ο απομονωμένος, δεν μπορεί να είναι ευδαίμων, διότι η αρετή ασκείται μόνο όταν το άτομο ενεργεί μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Η αρετή λ.χ. της ανδρείας καθιστά το άτομο ευδαίμων, αλλά ο ηθικός σκοπός της ανδρείας δεν είναι το άτομο: είναι η κοινωνία. Η ατομική ανδρεία έξω από την κοινωνία, έξω από τη πολιτεία, δεν έχει καμία ηθική αξία.

Συνεπώς, για να υπάρχει η λεγόμενη «ηθική», πρέπει πρώτα να υπάρχει η πολιτεία. Υπό αυτή την έννοια, η ηθική δεν είναι υπόθεση ατομική: είναι υπόθεση του κοινωνικού συνόλου, υπόθεση της πολιτείας.

Ο βίος της πολιτείας είναι ανώτερος από τον βίο του ατόμου, διότι το άτομο έρχεται και φεύγει, η πολιτεία μένει. Ίσως από εδώ όρμησε ο Αμερικανός πρόεδρος John Kennedy για να πει στους συμπολίτες του: «And so, my fellow Americans: ask not what your country can do for you – ask what you can do for your country» (μου δόθηκε η ευκαιρία να επισκεφτώ τον τάφο του και να διαβάσω τα εγχάρακτα αυτά λόγια).

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΑΣΚΗΤΙΣΜΟΣ

Η χριστιανική ηθική δεν συνάδει με την αριστοτελική, διότι η πρώτη αποβλέπει στην ευδαιμονία του ανθρώπου, ενώ η δεύτερη στοχεύει στη θρησκευτική του ευπείθεια. Στη χριστιανική ηθική ο ρόλος της αρετής δεν είναι να καθιστά τον άνθρωπο ευδαίμονα σε τούτον τον υλικό κόσμο, αλλά στον «άλλον», τον «άυλο». Η άσκηση της αρετής είναι αναγκαία για να επέλθει η «θεία χάρις».

Η ανώτατη αρετή στη χριστιανική ηθική είναι η ταπεινοφροσύνη και η θρησκευτική υπακοή. Ο χριστιανός οφείλει να θυσιάσει την επίγεια ευδαιμονία του, την αφροδισιακή ηδονή, τον υλικό πλούτο, τις τιμές και τ’ αξιώματα, και αντ’ αυτών να προτιμήσει την ασκητική αυταπάρνηση.

Ο Ωριγένης (185-254 μ.Χ.), κατηχητής τού χριστιανικού δόγματος και πολέμιος του πλατωνιστή φιλοσόφου Κέλσου, τηρώντας τα παραγγέλματα της χριστιανικής ηθικής, πούλησε τη βιβλιοθήκη του κ’ έζησε μια γνήσια, καθαρή ασκητική ζωή. Αλλά προχώρησε πιο πέρα: ακολουθώντας το παράδειγμα της αγαμίας του Χριστού, απέκοψε και τους αχρείαστους πλέον όρχεις του!

Και μιλώντας για ευνούχους, ο Χριστός διέκρινε τρεις κατηγορίες: α) αυτοί που γεννιούνται ευνούχοι («εκ κοιλίας μητρός εγεννήθησαν ούτως»), β) αυτοί που ευνουχίζονται από άλλους («υπό ανθρώπων»), και γ) αυτοί που ευνουχίζουν τον εαυτό τους («ευνούχισαν εαυτούς») για να κερδίσουν τη «βασιλείαν των ουρανών» (Ματθαίος, 19:12).

Η ΔΙΚΗ ΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Ζυγίζοντας με τη ζυγαριά του νου μου τις δύο ηθικές –αριστοτελική και χριστιανική– βρίσκω τη δεύτερη ανεφάρμοστη. Προσωπικά, δεν μπορώ να πουλήσω το σπίτι μου (και να ζήσω σε καλύβα), για να βοηθήσω τους φτωχούς. Δεν μπορώ να πω «όχι» στη χαρά της της ζωής, που μου δίνει ένας καλός μεζές, μια κούπα με παλιό κρασί και μια ζεστή γυναίκα!

Η αριστοτελική ηθική μού δείχνει τη μέση οδό και αποφεύγω τα άκρα. Η χριστιανική ηθική μού δείχνει το ένα άκρο: την εθελοθυσία και τον ασκητισμό, με την υπόσχεση ότι με περιμένει ένας «άλλος κόσμος», για τον οποίο ο αναστημένος Λάζαρος δεν είπε το παραμικρό.