«Τα Ελληνικά Κοιμητήρια της Αλεξάνδρειας πεθαίνουν». Αυτός ήταν ο τίτλος που με τράβηξε, φίλες και φίλοι, ξεφυλλίζοντας ένα περιοδικό του 1999, το «Ιστορία Εικονογραφημένη». Έχω αδυναμία στα νεκροταφεία, από παιδί. Ψάχναμε, το 1951, με τον πατέρα μου να βρούμε οικογενειακό τάφο στο Πρώτο Νεκροταφείο της Αθήνας και τ’ αγάλματα, τα ονόματα και οι επιγραφές των τάφων με είχαν μαγέψει. Θυμόμουν τα της νεκρώσιμης ακολουθίας… «και είδα τα οστά τα ξεγυμνωμένα και αναρωτήθηκα ποίος άραγε να είναι; Πλούσιος ή φτωχός; Βασιλιάς ή στρατιώτης;» Στον τάφο της Κοιμωμένης του Χαλεπά, ας πούμε, υπέθετα πως μέσα θα υπήρχαν οστά, αλλά το άγαλμά της, μου έδειχνε μια νεαρά και όμορφη κοπέλα και έφευγα με την εικόνα που ήθελα και όχι με αυτή των… οστών των γεγυμνωμένων. Το ίδιο για το άγαλμα του ήρωα αξιωματικού που έπεσε υπέρ πατρίδος, του πρωθυπουργού, της ηρωίδας ή της γνωστής μεγάλης ηθοποιού.

Η έρευνα και η περιγραφή για τα Κοιμητήρια της Αλεξάνδρειας έγινε από τον κ. Παναγιώτη Βενάρδο.
«Εκτός από την αναπόφευκτη φθορά του χρόνου, τα σημαντικής καλλιτεχνικής και ιστορικής αξίας ταφικά μνημεία των πάμπλουτων ομογενών λεηλατούνται κιόλας, από κυκλώματα τυμβωρύχων που δρουν στη χώρα του Νείλου από την εποχή των Φαραώ και των Πτολεμαίων….  Στις «τελευταίες κατοικίες» των άλλοτε κραταιών οικογενειών, στο Α΄ Κοιμητήριο της ελληνικής κοινότητας της Αλεξάνδρειας, στην περιοχή Σάτμπυ, ο χρόνος έχει παγώσει αμετάκλητα.  Και μόνο οι χαραγμένες χρονολογίες που ξεκινούν από τον περασμένο αιώνα οροθετούν τη ζωή από το θάνατο».

Και συνεχίζει:  «Ένα πάρκο-γλυπτοθήκη με καλλιμάρμαρα μαυσωλεία (αρχαιότροπα με κολόνες ή αναγεννησιακά), μερικά ερειπωμένα και άλλα λεηλατημένα και εξαιρετικής τέχνης προτομές και αγάλματα αγγέλων με εκφράσεις στα μαρμαρωμένα πρόσωπα που καθορίστηκαν τελικά, όχι από τη σμίλη του καλλιτέχνη, αλλά τα καυσαέρια, στη διαδρομή δεκαετιών. Πλούσια μνημεία ματαιοδοξίας, φιλοτεχνημένα από ανώνυμους γλύπτες, αρχιτέκτονες, οικοδόμους, τεχνίτες επιγραμματοποιούς, που όμως διασώζουν το στίγμα της εποχής της μεγάλης ακμής-και παρακμής- του ελληνισμού στην Αίγυπτο».

Παρακάτω αναφέρεται στον Ιδομενέα Βιττώρη, ευεργέτη του Πολιτιστικού Κέντρου της Αλεξάνδρειας «Πτολεμαίος», που είχε πέσει θύμα δυστυχήματος, μαζί με τη γυναίκα του και το μωρό τους, σε ένα περίπατο με άμαξα στις όχθες του Νείλου. Το συμβάν αναφέρεται επιγραμματικά στην ταφόπλακα του μνήματος.
«Αφήνιασαν οι ίπποι ότε ήλθον εις τον Νείλον. / Τ’ όχημα μετά του ζεύγους εις τα ρεύματα εχάθη/- σύρον και γονείς και τέκνον εις του ποταμού τα βάθη».
Στο ίδιο κοιμητήριο δεσπόζει ο αναγεννησιακός τάφος της οικογενείας του μεγιστάνα Κ. Ζερβουδάκη.

Η δεκαεννιάχρονη κόρη του, βρισκόταν το 1888 στο Παρίσι.  Τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου, φτάνει στην Αλεξάνδρεια το θλιβερό μαντάτο.  Η κόρη του είχε δηλητηριαστεί από φωταέριο.  Τότε δημιουργήθηκε ο λαμπρός οικογενειακός οίκος μέσα στον οποίο τοποθετήθηκε η συγκλονιστική γλυπτική σύνθεση τη Κοιμωμένης Ειρήνης, ένα από τα πιο σημαντικά καλλιτεχνήματα του ιστορικού κοιμητηρίου της ελληνικής κοινότητας.

  Στην ίδια σειρά βρίσκεται και ο τάφος του γιατρού Ιπποκράτη Λουρίδη.  Υπηρετούσε στο κανάλι του Σουέζ το 1865. Είχε προσφέρει μεγάλες υπηρεσίες στη καταπολέμηση της χολέρας που μάστιζε τότε την Αίγυπτο.  Μολύνθηκε και ο ίδιος και πέθανε κατά την εκτέλεση του καθήκοντος. Το πρώτο από τα κοινοτικά νεκροταφεία δημιουργήθηκε το 1853 σε έκταση που είχε παραχωρήσει στην Ελληνική Κοινότητα ο Μωχαμέντ Άλυ. Σ’ αυτό είναι αποτυπωμένος ο μεγάλος πλούτος και η αίγλη της παροικίας του 19ου και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου.  Εδώ βρίσκονται οι οικογενειακοί τάφοι του ποιητή Καβάφη και των επιφανών ομογενών  Δ. Αναστάση, Σαλβάγων, Ζερμπίνη, Καζούλη, Ράλλη, Ροδοκανάκη, Κάσδαγλη και το κενοτάφιο του Γεωργίου Αβέρωφ του οποίου τα οστά, το 1908, διαμετακομίστηκαν στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών.

Στο δεύτερο νεκροταφείο, αυτό που σήμερα είναι εν ενεργεία, έχει στηθεί Ηρώο με οστά 100 και πλέον Ελλήνων Ικάρων που έπεσαν στη Μ. Ανατολή κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Επίσης έχουν ταφεί 30 αξιωματικοί, οπλίτες, ναύτες και αεροπόροι που έπεσαν κατά το 1944-45.  Συνολικά στα ελληνικά κοινοτικά κοιμητήρια της Αλεξάνδρειας κατά την περίοδο 1855-1961 ετάφησαν 55.056 άτομα ορθοδόξου δόγματος, ενώ στην τετραετία 1960-1964 ετάφησαν συνολικά 771.

«Δεν είναι μόνο η αναπόφευκτη φθορά του χρόνου που υφίστανται αυτά τα τόσο σημαντικά μνημεία.  Λεηλατούνται κιόλας από κυκλώματα τυμβωρύχων- μια παράδοση που χρονολογείται από την εποχή των Φαραώ και των Πτολεμαίων… Έχουν σημειωθεί τα τελευταία χρόνια πολλές κλοπές όχι μόνο περίτεχνων ανθοδοχείων, αλλά και μεγάλων αγαλμάτων που δεν θα μπορούσε να τα σηκώσει ένας μόνο άνθρωπος.  Τελευταία, με φροντίδα της ελληνικής κοινότητας, τοποθετήθηκαν καινούργιες μαρμάρινες πλάκες στον οικογενειακό τάφο του Κ. Καβάφη.  Χαράχθηκαν εκ νέου τα νεκρικά στιχουργήματα που είχαν σβηστεί με τη βοήθεια του Κώστα Χατζηανέστη που τα θυμόταν από στήθους.