Σε προηγούμενες αναφορές μου στο ποιητικό έργο του Καβάφη επισήμανα την εύστοχη χρήση συμβόλων, που από τη μια δίνουν στα ποιήματά του την επιγραμματική τους λιτότητα, και από την άλλη την χαρακτηριστική τους πολυσημία.

Το ποίημα, το οποίο θα σχολιάσω σήμερα, έχει τον τίτλο «Θερμοπύλες». Το πρώτο που θα επισημάνω είναι ότι στο ποίημα αυτό ο Καβάφης χρησιμοποιεί τον γεωγραφικό όρο «Θερμοπύλες» ως σύμβολο, και το ιστορικό γεγονός που συνδέεται με τις Θερμοπύλες ως αφορμή για τον εκθειασμό του χρέους, όπως θα δούμε στην ανάλυση του ποιήματος.

Στο βιβλίο του «Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός», Ίκαρος, Αθήνα 1971, ο Ε. Π. Παπανούτσος επισήμανε την αμεσότητα με την οποία στα ποιήματά του ο Καβάφης συνέλαβε τη δραματική ουσία της ζωής, και την τραγική και την κωμική της διάσταση.

Στη συνέχεια ο Παπανούτσος γράφει τα ακόλουθα για τα σύμβολα στην ποίηση του Καβάφη:
{…} «Ο δεύτερος λόγος είναι η μοναδική, η εκπληκτική επιτυχία του Καβάφη στην εύρεση και στο δούλεμα (βάθεμα και άπλωμα μαζί) του συμβόλου που συμπυκνώνει σαν απόσταγμα τη διδαχή και παραστατικά, υποβλητικά, τη διατυπώνει. Η «Ιθάκη», οι «Βάρβαροι», οι «Τρώες», ο «Αντώνιος» και η «Αλεξάνδρεια», οι «Θερμοπύλες», τα «Τείχη», «Η Πόλις», είναι από τα πολύ σπάνια, από τα εκλεκτότερα ευρήματα που «εκόμισε» στην Τέχνη η ευαισθησία και ο στοχασμός, η φαντασία του Καβάφη».
{…} «Στα σύμβολα αυτά, και όχι σε κενά παραινετικά λόγια, θα σαρκώσει τη διδαχή του», σελ. 219-220.

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΤΩΝ ΘΕΡΜΟΠΥΛΩΝ

Κρίνω πως μια σύντομη αναφορά στη μάχη των Θερμοπυλών θα βοηθήσει στην πληρέστερη κατανόηση της αλληγορικής προσέγγισης του θέματος από τον Καβάφη στο ποίημά του «Θερμοπύλες».

Από την ιστορία γνωρίζουμε πως οι Περσικοί Πόλεμοι, η απόπειρα δηλαδή της Περσίας να καταλάβει την Ελλάδα, ως ένα πρώτο βήμα για να επεκταθεί στην Ευρώπη, άρχισαν με την εκστρατεία του Πέρση στρατηγού Μαρδόνιου την άνοιξη του 492 π. Χ.
Οδηγώντας πολυάριθμο στρατό και στόλο, ο Μαρδόνιος πέρασε από τον Ελλήσποντο στη Θράκη, με στόχο την επιβολή της περσικής κυριαρχίας στη Θράκη και στη Μακεδονία, από όπου θα επιχειρούσε την κατάληψη και της υπόλοιπης Ελλάδας.

Το σχέδιο του Μαρδόνιου δεν ολοκληρώθηκε, όταν ο στόλος του καταστράφηκε κοντά στο ακρωτήρι του Άθωνα της Χαλκιδικής από μια φοβερή τρικυμία.
Το 490 π. Χ. έγινε η δεύτερη εκστρατεία των Περσών εναντίον της Ελλάδας. Αλλά και αυτή η εκστρατεία απέτυχε, μετά την ήττα που υπέστησαν οι Πέρσες στη μάχη του Μαραθώνα, με αποτέλεσμα να επιστρέψουν στην Ασία.

Το πάθημα εκείνο δεν είχε γίνει μάθημα για τους Πέρσες, οι οποίοι δέκα χρόνια αργότερα, το 480 π. Χ., έκαναν την τρίτη εκστρατεία κατά της Ελλάδας. Η πρώτη αναμέτρηση των περσικών και ελληνικών δυνάμεων έγινε στο στενό των Θερμοπυλών, όπου είχαν συγκεντρωθεί 7.000 Έλληνες – από τους οποίους 300 ήταν Σπαρτιάτες – με αρχηγό τον βασιλιά της Σπάρτης Λεωνίδα.

Οι προσπάθειες των Περσών να απωθήσουν τους Έλληνες και να περάσουν αποκρούστηκαν, και τους στοίχισαν βαριές απώλειες. Τότε παρουσιάστηκε στους Πέρσες ο Εφιάλτης, Έλληνας κάτοικος μιας γειτονικής κωμόπολης, και προσφέρθηκε να οδηγήσει ένα τμήμα του περσικού στρατού, από ένα μονοπάτι του βουνού Καλλίδρομο, στα νώτα των Ελλήνων, πράγμα που έκανε.
Ο Λεωνίδας, όταν πληροφορήθηκε το σχέδιο, και εκτιμώντας πως προοπτική για νίκη δεν υπήρχε, ζήτησε από τους άλλους Έλληνες να αποχωρήσουν, για να χρησιμοποιηθούν αλλού στον αγώνα εναντίον των Περσών. Τελικά έμειναν οι 300Σπαρτιάτες και 700 Θεσπιείς, που αρνήθηκαν να φύγουν, και αγωνίσθηκαν μέχρι που έπεσαν όλοι.

Η ΑΝΙΔΙΟΤΕΛΗΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΗ, ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΤΟΥ ΧΡΕΟΥΣ

Αυτό, συνοπτικά, είναι το ιστορικό της μάχης των Θερμοπυλών. Τώρα ας δούμε πώς ο Καβάφης χειρίζεται το ιστορικό αυτό γεγονός για να δώσει τα δικά του μηνύματα για το χρέος και την αυτοθυσία.

Θερμοπύλες

Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των
ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·
δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις,
αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία·
γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν
είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε·
πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,
πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.

Και περισσότερη τιμή τους πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.

Όπως βλέπουμε, ο Καβάφης, αξιοποιώντας το ιστορικό γεγονός της μάχης των Θερμοπυλών, συνθέτει ένα ποίημα για να επαινέσει όσους θέτουν στη ζωή τους κάποιον σημαντικό για εκείνους σκοπό, και τον υπερασπίζονται μέχρι τέλους.

Ο Καβάφης δεν καθορίζει τι ακριβώς σημαίνουν οι Θερμοπύλες ως σύμβολο, δίνοντας έτσι στον αναγνώστη τη δυνατότητα να κρίνει ποιος σκοπός μπορεί να είναι τόσο σημαντικός, ώστε να εκληφθεί ως Θερμοπύλες, που αξίζουν να φυλαχτούν με κάθε τρόπο.

Δεδομένου ότι οι Έλληνες που έπεσαν στις Θερμοπύλες αγωνίσθηκαν για την ελευθερία και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, έτσι και για τον Καβάφη ο αγώνας του ανθρώπου θα πρέπει να είναι για κάποιο ιδανικό που ο καθένας έχει τάξει ως σκοπό στη ζωή του.

Όμως για τον Καβάφη δεν αρκεί η αυταπάρνηση στην επίτευξη ή στην διασφάλιση του συγκεκριμένου ιδανικού. Εκείνο που έχει ίση, ίσως και μεγαλύτερη, αξία, είναι η επίτευξη ή η διασφάλισή του να γίνεται με εντιμότητα, ευσπλαχνία και δικαιοσύνη προς τους άλλους.
«Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·

 

δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις,
αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία·».
Ο Καβάφης εδώ κάνει μια βασική διάκριση, γιατί όπως γνωρίζουμε πέρα από τους αφοσιωμένους υπερασπιστές των «Θερμοπυλών», υπάρχουν και εκείνοι που υπερασπίζονται τις ιδεολογίες τους, που τις έχουν αναγάγει σε σκοπό στη ζωή τους, με φανατισμό και απάνθρωπα μέτρα.
Η διάκριση αυτή που κάνει ο Καβάφης είναι ιδιαίτερα σημαντική, και στερεί από τους οποιουσδήποτε φανατικούς την ηθική δικαίωση των πράξεών τους, όταν διαπράττονται με υστερόβουλους, άδικους και απάνθρωπους τρόπους.
Το βάρος του ποιήματος βρίσκεται στους τελευταίους τέσσερις στίχους, τους οποίους για λόγους έμφασης ο Καβάφης ξεχωρίζει από τον κύριο κορμό του ποιήματος.
Και περισσότερη τιμή τους πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.
Με άλλα λόγια, η μεγαλύτερη τιμή ανήκει σε εκείνους οι οποίοι παραμένουν ακλόνητοι στην εκτέλεση του χρέους, ακόμη και όταν προβλέπουν την προδοσία του αγώνα τους από τους εκάστοτε Εφιάλτες, και ως εκ τούτου αναπόφευκτο το τέλος τους.
Εδώ σίγουρα ο Καβάφης έχει κατά νουν τον μάντη Μεγιστία, ο οποίος με την μαντική του τέχνη είχε προβλέψει την προδοσία του Εφιάλτη, και την έκανε γνωστή στον Λεωνίδα.

Όταν ο Λεωνίδας είπε στον Μεγιστία να φύγει με τους υπόλοιπους Έλληνες, εκείνος αρνήθηκε, και το μόνο που έκανε ήταν να συμβουλέψει τον γιο του να φύγει.
Ο Ηρόδοτος, στο βιβλίο Ζ΄, 228, της Ιστορίας του, αναφέρεται στα δύο επιγράμματα για τη μάχη των Θερμοπυλών, το γνωστό για τους Λακεδαιμονίους:
«ὦ ξεῖν᾽, ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδε κείμεθα τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι»,
(Ξένε διαβάτη, μήνυσε στους Σπαρτιάτες, πως είμαστε εδώ πεσμένοι, πιστοί στα δικά τους προστάγματα), και ένα για τον Μεγιστία, το οποίο είχε ως ακολούθως:
«μνῆμα τόδε κλεινοῖο Μεγιστία, ὅν ποτε Μῆδοι Σπερχειὸν ποταμὸν κτεῖναν ἀμειψάμενοι, μάντιος, ὃς τότε κῆρας ἐπερχομένας σάφα εἰδώς οὐκ ἔτλη Σπάρτης ἡγεμόνα προλιπεῖν».
(Εδώ είναι θαμμένος ο ένδοξος Μεγιστίας, που, όταν οι Μήδοι πέρασαν τον ποταμό Σπερχειό, τον σκότωσαν. Ένας μάντης, που, αν και γνώριζε πως ο θάνατος ερχόταν,
δε θέλησε να εγκαταλείψει το βασιλιά της Σπάρτης).

Ο Καβάφης τονίζει τη σημασία του ήθους, της αρετής, και της ευσπλαχνίας, γιατί αυτά τα εφόδια θα μας καταστήσουν ικανούς να είμαστε ακριβοδίκαιοι στις συναλλαγές μας με τους συνανθρώπους μας, στο μέτρο πάντοτε των δυνατοτήτων μας.
Επιγραμματικό το ποίημα «Θερμοπύλες», αλλά τόσο μεστό σε μηνύματα για την ανιδιοτελή προάσπιση των ιδανικών μας, και για την εκτέλεση του χρέους, όπως επιτάσσουν οι αρχές μας, και με πλήρη επίγνωση των δυσμενών προσωπικών συνεπειών που ενδέχεται να προκύψουν από μια τέτοια στάση.
«Ποτέ από το χρέος μη κινούντες»…·

Πάντοτε αμετακίνητοι από το χρέος μας, ηθικό, ανθρωπιστικό, πατριωτικό.