Ήθη και έθιμα της Καθαράς Δευτέρας

Τα Κούλουμα μπορεί να έχουν ρίζες στην Αθήνα, ωστόσο οι εορτασμοί γίνονται σε όλη την Ελλάδα. Στα περισσότερα ελληνικά νοικοκυριά έχει ήδη ξεκινήσει το νηστίσιμο…
φαγοπότι της Δευτέρας, από το οποίο δεν λείπουν φυσικά οι λαγάνες, ο ταραμάς, ο χαλβάς και τα καλαμαράκια. Και επειδή, ως γνήσιοι Έλληνες, δεν χάνουμε ποτέ την αισιοδοξία μας, έχουμε ήδη προμηθευτεί το χαρταετό που θα πετάξουμε, ενώ σε πολλές περιοχές της χώρας πραγματοποιούνται διάφορες εκδηλώσεις.
Ετυμολογικά για την λέξη «Κούλουμα» υπάρχουν πολλές εκδοχές ως προς την προέλευση και τη ερμηνεία. Ο πατέρας της ελληνικής λαογραφίας, Νικόλαος Πολίτης, υποστηρίζει ότι η λέξη προέρχεται από το λατινικό «cuuiulus», που σημαίνει αφθονία, αλλά και τέλος. Τα κούλουμα εκφράζουν, δηλαδή, τον επίλογο της Αποκριάς και παράλληλα την έναρξη της περιόδου της Σαρακοστής (σαράντα ημέρες για το Πάσχα).
Μια άλλη εξίσου πιθανή θεωρία θέλει τα κούλουμα να προέρχονται από την, επίσης λατινική, λέξη «columna» –που σημαίνει κίονας, κολώνα– κι αυτό γιατί οι Αθηναίοι συνήθιζαν να γιορτάζουν την Καθαρή Δευτέρα στις «κολώνες», δηλαδή στις Στήλες του Ολυμπίου Διός, χωρίς φυσικά να ξεχνούν να πάρουν μαζί τους το χάρτινο σύνεργο του υπαίθριου παιχνιδιού, που τελικά επικράτησε ως έθιμο.
Η Καθαρά Δευτέρα ονομάστηκε έτσι από τον χριστιανικό λαό και σημαίνει πνευματική και σωματική “κάθαρση”. Επίσης, μια άλλη εκδοχή είναι πως ονομάστηκε έτσι επειδή οι νοικοκυρές καθάριζαν τα σκεύη τους όλη μέρα από το φαγοπότι της αποκριάς.

ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ «ΑΧΥΡΕΝΙΟΥ ΓΛΗΓΟΡΑΚΗ»

Ο Γληγοράκης λέγεται ότι ήταν ψαράς και απαρνήθηκε τη θάλασσα ψάχνοντας τη μοίρα του στη στεριά. Οι σημερινοί ψαράδες της Βόνιτσας καταδικάζουν αυτήν του την πράξη και κάθε τέτοια μέρα τον τιμωρούν. Φτιάχνοντας λοιπόν έναν αχυρένιο ψαρά, τον δένουν σ’ ένα γάιδαρο και τον γυρνούν σε όλο το χωριό. Όσο περνά η μέρα στήνουν μεγάλο γλέντι με τραγούδι και χορό και στη συνέχεια ρίχνουν τον καημένο τον Γληγοράκη σε μια βάρκα που φλέγεται στ’ ανοιχτά.

Ο «ΒΛΑΧΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ» ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

Το έθιμο αυτό χρονολογείται από το 1830 και έχει να κάνει με τα προξενιά που γίνονταν τότε. Σήμερα πραγματοποιείται παραδοσιακά με το ξύρισμα του γαμπρού και το στόλισμα της νύφης η οποία στην πραγματικότητα είναι άνδρας! Παράλληλα όλοι οι παρευρισκόμενοι γιορτάζουν τα Κούλουμα με σατιρικά τραγούδια και πολύ χορό.

ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΩΝ ΜΟΥΝΤΖΟΥΡΗΔΩΝ ΣΤΟΝ ΠΟΛΥΣΙΤΟ ΤΗΣ ΒΙΣΤΩΝΙΔΑΣ

Εδώ η προετοιμασία ξεκινά από την προηγούμενη μέρα με την παρασκευή της παραδοσιακής Λαγάνας και το βράσιμο της φασολάδας από τις γυναίκες του χωριού, για να προσφέρουν στους επισκέπτες τους την επόμενη μέρα. Τους επισκέπτες τους περιμένει μια έκπληξη, αφού τους υποδέχονται δύο μεταμφιεσμένοι οι οποίοι προσπαθούν να τους μουντζουρώσουν με την καπνιά από το καζάνι που έβραζε η φασολάδα έτσι ώστε όλοι να γιορτάσουν την Καθαρή Δευτέρα μασκαρεμένοι!

ΤΟ ΕΘΙΜΟ ΤΟΥ «ΑΓΑ» ΣΤΑ ΜΕΣΤΑ ΤΗΣ ΧΙΟΥ

Το έθιμο του Αγά έχει ρίζες από την Τουρκοκρατία και μέχρι σήμερα είναι το ίδιο διασκεδαστικό την ημέρα της Καθαρής Δευτέρας. Ο Αγάς εισβάλει στο χωριό με τη συνοδεία του και παίρνει θέση στην κεντρική πλατεία. Εκεί μαζεύεται ο κόσμος όπου “δικάζεται” για διάφορα παραπτώματα που του καταλογίζονται και πληρώνει το ανάλογο πρόστιμο! Από αυτή τη διαδικασία δε γλιτώνει κανείς από τους παρευρισκόμενους. Τα χρήματα που μαζεύονται από τα υποτιθέμενα πρόστιμα καταλήγουν στο ταμείο του Πολιτιστικού Συλλόγου του χωριού. Ένα πρωτότυπο έθιμο με πολύ χιούμορ και κοινωφελές έργο παράλληλα.

ΤΑ ΚΟΥΛΟΥΜΑ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Στη Σταυρούπολη της Ξάνθης, θα τελεστεί και φέτος, στις 12 το μεσημέρι, το έθιμο της καμήλας, στην κεντρική πλατεία του οικισμού. Κατά την τέλεση του δρώμενου, συμμετέχουν οι κάτοικοι, μαζί με τους επισκέπτες, μεταμφιεσμένοι κάνοντας διάφορους ήχους και μουτζουρώνοντας ο ένας τον άλλο, σε μια παρέλαση χρωμάτων και χαράς, με οδηγό ένα ομοίωμα καμήλας κι έναν ενήλικο να παριστάνει τον καμηλιέρη Άραβα. Στο τέλος της πομπής μοιράζονται στους παρευρισκόμενους δωρεάν νηστίσιμα εδέσματα και άφθονο κρασί. Από τις 9 το πρωί, στα δημοτικά διαμερίσματα Γαλάνης, Ολβίου, Αβάτου, Ερασμίου και Μαγγάνων, του δήμου Τοπείρου Ξάνθης, μετά την παρέλαση των καρναβαλιστών, θα προσφερθεί η παραδοσιακή φασολάδα, μαγειρεμένη σε τεράστια καζάνια από τις γυναίκες των οικισμών και χειροποίητη λαγάνα σε παραδοσιακούς, υπαίθριους φούρνους.
Μία ώρα αργότερα, στην κεντρική πλατεία Λεύκης Ξάνθης θα στηθεί ένα παραδοσιακό γλέντι με νόστιμη φασολάδα, ρεβιθάδα και άλλα εκλεκτά νηστίσιμα εδέσματα. Στα Άβδηρα της Ξάνθης θα ζωντανέψουν, στις 11:30 το πρωί, παραδοσιακά έθιμα- “γάμοι”, “μουντζούρηδες“- ενώ θα παρουσιαστούν σατιρικά θέματα. Μετά το τέλος της παρέλασης, το κοινό θα μπορεί να απολαύσει νηστίσιμα εδέσματα, που θα προσφέρονται στα στέκια των Θρακιωτών, Ποντίων, Σαρακατσάνων και Μικρασιατών, με ανάλογη μουσική.

ΔΡΑΜΑ

Στις 3 το μεσημέρι, στο δημοτικό διαμέρισμα Χωριστής του δήμου Καλαμπακίου Δράμας, διοργανώνεται μεγάλη καρναβαλική παρέλαση. Το σύνθημα της φετινής παρέλασης είναι: “Να μην λείπει κανείς (εκτός από την κρίση)”.

ΝΑΟΥΣΑ

Στην πόλη της Νάουσας και την Καθαρά Δευτέρα θα κυκλοφορούν ελεύθερα τα μπουλούκια χωρίς το προσωπείο, παρασύροντας τους επισκέπτες σε ένα ξέφρενο γλέντι. Ωστόσο, σε γύρω περιοχές του δήμου Νάουσας (περιοχή “Ρουντίνα”, Ανθέμια, περιοχή “Ροδινα” Αγγελοχωρίου, πλατεία Καρατάσου και Γιαννακοχώρι) θα στηθούν από τις 10 το πρωί ένα σωρό εκδηλώσεις όπου κάτοικοι και επισκέπτες θα μπορούν να πετάξουν χαρταετούς και να απολαύσουν τα τοπικά εδέσματα.

ΚΟΖΑΝΗ

Στην Κοζάνη, ο δήμος θα προσφέρει νηστίσιμα εδέσματα και χαρταετούς στο πάρκο Αγ. Δημητρίου από τις 3 το μεσημέρι, ενώ στα Γρεβενά στις 11 το πρωί θα γιορτάσουν οι κάτοικοι και οι επισκέπτες τα κούλουμα στην πλατεία Ελευθερίας με χάλκινους ήχους.

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Στην κεντρική πλατεία του Σοχού, στο νομό Θεσσαλονίκης, από το πρωί της Καθαρά Δευτέρας θα ξεκινήσουν οι εκδηλώσεις. Την αρχή θα κάνουν τα μουσικοχορευτικά συγκροτήματα, ενώ στις 2 το μεσημέρι θα εμφανιστούν οι “Κουδουνοφόροι” για να ξεσηκώσουν τους επισκέπτες.

ΠΙΕΡΙΑ

Στη Λεπτοκαρυά του νομού Πιερίας, από τις 10:30 το πρωί, θα πραγματοποιηθούν εκδηλώσεις για τα Κούλουμα, ενώ στις 3 το μεσημέρι θα γίνει η παρέλαση των καρναβαλιστών. Σαρακοστιανά εδέσματα θα μοιραστούν, επίσης, στον Πλαταμώνα, το Λιτόχωρο, τη Σκοτίνα, τον Παντελεήμονα και τους Πόρους του νομού Πιερίας, ενώ για τις 6 το απόγευμα, στην πλατεία του Δίου, έχει προγραμματιστεί διαγωνισμός αερόστατου.

ΠΕΛΛΑ

Στην πόλη της Σκύδρας, στην Πέλλα, από τις 10:30 το πρωί στην πλατεία Δημοκρατίας, ο δήμος θα μοιράσει φασολάδα, λαγάνα, άφθονο κρασί στους επισκέπτες, οι οποίοι θα χορέψουν με μουσική από τα τοπικά συγκροτήματα.

ΘΑΣΟΣ

Στην Παναγιά Θάσου διοργανώνονται λαογραφικές και διονυσιακές εκδηλώσεις. Οι κάτοικοι τιμούν τον αρχαίο θεό Διόνυσο, με ποικίλες εκδηλώσεις, παρέλαση αρμάτων, παραδοσιακούς χορούς και τραγούδια.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΧΑΡΤΑΕΤΟΥ

Απαραίτητο συστατικό της Καθαράς Δευτέρας, ο χαρταετός έχει τις ρίζες του στην Άπω Ανατολή πριν από 3.000 χρόνια. Παιχνίδι για μικρούς και μεγάλους αλλά και σημαντικό βοήθημα στην επιστήμη και τις μεταφορές, ο χαρταετός έχει κάνει το ταξίδι του σε ολόκληρο τον κόσμο.
Από τις αρχές του κόσμου, ο άνθρωπος ονειρευόταν να πετάξει σαν τα πουλιά – ένα όνειρο που διαφαίνεται σε γραπτά και εικόνες που χρονολογούνται από το 500 π.Χ. Δεν είναι γνωστή η ακριβής χρονική στιγμή και η τοποθεσία που ο πρώτος χαρταετός ανέβηκε στον ουρανό, όμως πιστεύεται ότι οι Κινέζοι έκαναν την αρχή με μια κατασκευή που αντέγραφε τη μορφή των πουλιών. Σίγουρο είναι ότι περισσότερες από δυο χιλιετίες πριν να ανακαλύψει ο Νεύτωνας τη δύναμη της βαρύτητας, η εφεύρεση του χαρταετού τροφοδοτούσε την επιθυμία του ανθρώπου να νικήσει τη βαρύτητα.

Ενώ οι πρώτες πτήσεις χαρταετών φαίνεται να εντοπίζονται στην Άπω Ανατολή και την Αίγυπτο, ο χαρταετός πέρασε τη δική του «Οδύσσεια» ακολουθώντας αρχαίες διαδρομές. ‘Έτσι υιοθετήθηκαν από όλες σχεδόν τις ηπείρους, αποκτώντας νέες μορφές και δημιουργώντας μύθους γύρω από αυτούς καθώς έκαναν την εμφάνισή τους στους διάφορους πολιτισμούς.

Οι χαρταετοί έκαναν στην Κίνα την εμφάνιση τους περισσότερα από 3.000 χρόνια πριν. Εκεί ήταν διαθέσιμα και τα κατάλληλα υλικά για την κατασκευή τους: καλάμια bambou για το πλαίσιο, και μετάξι για το πανί και την ουρά. Ο χαρταετός είχε τότε στην Κίνα μυθική και θρησκευτική διάσταση. Αργότερα, η χρήση του χαρταετού δοκιμάστηκε από διάφορους ερευνητές σαν επιστημονικό όργανο. Από την Κίνα, ο χαρταετός ταξίδεψε σε όλη την Ασία, έπειτα στην Ευρώπη, ενώ σήμερα ο χαρταετός εντοπίζεται ακόμα και στην Αμερική και την Αυστραλία.

Ο Αμερικανός διπλωμάτης και επιστήμονας Benjamin Franklin πειραματίστηκε με τους χαρταετούς για να ερευνήσει τον ηλεκτρισμό στην ατμόσφαιρα. Μελέτες χρησιμοποιώντας χαρταετούς έκανε επίσης και ο φυσικός και εφευρέτης Alexander Graham Bell.

Ξεκινώντας από τα 1890 και συνεχίζοντας για περίπου 40 χρόνια, οι χαρταετοί-κουτιά, οι οποίοι αποτελούνταν από δυο ή περισσότερα κουτιά, χρησιμοποιήθηκαν για να στέλνουν στον αέρα μετεωρολογικά όργανα ώστε να μετρήσουν την ταχύτητα του αέρα, τη θερμοκρασία, τη βαρομετρική πίεση και την υγρασία.
Στις 12 Νοεμβρίου του 1894, ο Lawrence Hargrave ανυψώθηκε από το έδαφος χρησιμοποιώντας τέσσερις χαρταετούς. Ο Hargrave προσπαθούσε προφανώς να εφεύρει το αεροπλάνο!

Δημιούργησε διάφορα είδη χαρταετών και ανεμόπτερων καθώς και εφηύρε τον περιστροφικό κινητήρα. Δεν κατοχύρωσε ποτέ καμία από τις εφευρέσεις του προτιμώντας να είναι διαθέσιμες για την εξέλιξη της ανθρωπότητας. Μάλιστα κατηγορούσε και επιτιθόταν σε αυτούς που πειραματίζονταν μυστικά με σκοπό να κερδοσκοπήσουν από τις εφευρέσεις τους.

Λίγα χρόνια αργότερα, στις 7 Νοεμβρίου του 1903, ο Samuel Franklin Cody διέσχισε τη Μάγχη με ένα όχημα που κινούσαν χαρταετοί.

ΣΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, οι χαρταετοί χρησιμοποιήθηκαν για να σηκώνουν στρατιωτικούς παρατηρητές σε τέτοια ύψη από όπου θα μπορούσαν να παρατηρήσουν τις κινήσεις των εχθρικών στρατευμάτων.
Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου (1939-1945), οι χαρταετοί χρησιμοποιήθηκαν σαν στόχοι βολής.