Η «άγνωστη» Ελλάδα της Οδησσού

Η ιστορική σκάλα, όπως αποτυπώθηκε στα βουβά γυρίσματα του Σεργκέι Αϊζενστάιν για το «Θωρηκτό Ποτέμκιν», όσα χρόνια κι αν περάσουν από εκείνο το ταξίδι στην Οδησσό όταν ξεκινούσε η ανασυγκρότηση της πόλης από τους Ουκρανούς, δεν ξεχνιέται. Ούτε ο πλούτος του Αρχαιολογικού τους Μουσείου, το επιβλητικό μέγαρο της οικογένειας Τολστόι, το εθνικό θέατρο της Όπερας, που ξαναχτίστηκε στη διάρκεια της κυβέρνησης του δημάρχου Μαρασλή. Και η ελληνορθόδοξη εκκλησία της Αγίας Τριάδας (1795) του Ιταλού αρχιτέκτονα Φραπόλι, που το κόστος της μοιράστηκαν η ρωσική κυβέρνηση και η ελληνική κοινότητα.

Όμως, στην οδό Κράσνι 18, ένα από τα τρία κτίρια του Ιδρύματος Ελληνικού Πολιτισμού έχει ιδιαίτερη σημασία. Στεγάζει ένα από τα δύο μουσεία που διαθέτει η Ελλάδα στο εξωτερικό, μαζί με εκείνο της Οικίας Καβάφη στην Αλεξάνδρεια. Αυτό της Οδησσού χαρακτηρίστηκε διατηρητέο και μνημείο ιστορίας, εθνικής σημασίας από το υπουργικό συμβούλιο της Ουκρανίας. Δεν ήταν μόνο η οικία του Γρηγορίου Ιωάννου Μαρασλή αλλά και ιστορικός τόπος συνάντησης. Εκεί συνεδρίαζαν τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας, αυτής της μυστικής οργάνωσης που οργανώθηκε με βάση τα τεκτονικά πρότυπα και είχε σκοπό την επανάσταση των Ελλήνων για την «ανέγερσιν και απελευθέρωσιν του Ελληνικού Έθνους και της Πατρίδoς μας» (Εμμανουήλ Ξάνθος).

Εκτός από τους βασικούς, Νικόλαο Σκουφά, Εμμανουήλ Ξάνθο και Αθανάσιο Τσακάλωφ, στις γραμμές της, με στόχο πάντα τον αγώνα για την ανεξαρτησία, ενώθηκαν έμποροι μικροαστοί, Φαναριώτες, κοτζαμπάσηδες, κληρικοί, οπλαρχηγοί κ.ά. Και όσο ο ταξιδιώτης αναζητά μέρος της ιστορίας του στο οίκημα, σκεπτόμενος ότι η επόμενη χρονιά, το 2014, θα είναι τα 200 χρόνια από την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, ο κ. Σωφρόνης Παραδεισόπουλος (διευθυντής του παραρτήματος του ΙΕΠ στην Οδησσό) μας δίνει μια άλλη διάσταση για το μουσείο, που έχουν επισκεφθεί περισσότερα από 70.000 άτομα. Τουρίστες, μαθητές, φοιτητές από την Ελλάδα αλλά και πολλοί Οδεσσίτες.
«Ο εορτασμός της 25ης Μαρτίου έχει γίνει παράδοση και για τους κατοίκους της πόλης. Γι’ αυτούς παίρνει μια διάσταση που δεν έχει την τυπική επανάληψη που έχει στην Ελλάδα. Κρύβει συγκίνηση και παλμό, αφού στη συνείδηση της τοπικής κοινωνίας, η ίδρυση και η ανάπτυξη της πόλης είναι συνυφασμένη με την ελληνική παρουσία». Συνήθως οι εκδηλώσεις πραγματοποιούνται σε θέατρα χωρητικότητας 1.000 ατόμων. Φέτος, δεν υπάρχει άνεση για τέτοια ανοίγματα, παρ’ όλα αυτά το πρόγραμμα περιλαμβάνει ώς το τέλος Απριλίου την έκθεση για τα 100 χρόνια των Βαλκανικών Πολέμων σε συνεργασία με το Φωτογραφικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη (Ρωμαΐδη – Zeitz), ενώ προχθές έγινε αφιέρωμα στον Καβάφη με απαγγελίες ποιημάτων στα ελληνικά και ουκρανικά.

Από το 1994 στην Οδησσό ο κ. Παραδεισόπουλος, στη βιβλιοθήκη αρχικά και ύστερα στη διεύθυνση του ιδρύματος, λέει στην «Κ» πως υπάρχει ακόμη ελληνικό στοιχείο στην πόλη: «1.000 Ουκρανοί ελληνικής καταγωγής που όμως δεν μιλούν τη γλώσσα μας». Η συμμετοχή των νέων στην εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας δεν είναι όπως τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’90. «Ήταν η εποχή της ανεξαρτησίας τους το 1991 και η δραστηριοποίηση των εθνικών μειονοτήτων ήταν μεγαλύτερη, όπως και η διεκδίκηση για έναν πιο ενεργό ρόλο στην κοινωνία. Ήθελαν να αποκτήσουν τη φυσιογνωμία τους στην κοινωνία της Οδησσού».

Στο Μουσείο της Φιλικής Εταιρείας παραδέχεται ότι πρέπει να γίνουν κάποιες αλλαγές. «Υπάρχει ανάγκη επαναπροσδιορισμού και εκσυγχρονισμού της λειτουργίας και προβολής του». Ενήμερη σχετικά η Γενική Γραμματεία Πολιτισμού του ΥΠΑΙΘΠΑ, πέρυσι επισκέφθηκε το ίδρυμα (η γ.γ. κ. Λίνα Μενδώνη) και αποφάσισε την εκπόνηση νέας μουσειολογικής – μουσειογραφικής μελέτης. «Θα προσδιορίσει τον ιστορικό χαρακτήρα και τη σημασία της Φιλικής Εταιρείας και θα αναβαθμίσει τον εκπαιδευτικό του ρόλο». Ο αρχιτέκτονας Αλέξανδρος Ξενάκης έχει όλο το υλικό ώστε να προχωρήσει. Την ιστορική τεκμηρίωση ανέλαβαν ο διευθυντής του ιδρύματος και η Ευρυδίκη Σιφναίου, ερευνήτρια στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Είναι φανερό πως τα βήματα μοιάζουν αργά λόγω των γενικότερων οικονομικών δυσχερειών. Ένας λόγος παραπάνω να αναρωτηθείς πώς θα υλοποιηθεί το έργο; «Υπάρχει διάθεση από τους Έλληνες επιχειρηματίες που φτάνουν εδώ να το στηρίξουν, όπως και του προέδρου του Ελληνο-Ουκρανικού Επιμελητηρίου κ. Ι. Πολυχρονόπουλου». Σε εκείνον οφείλεται η αρχική κτιριακή αποκατάσταση όταν ήταν πρόεδρος του Εμπορικού Συλλόγου Πειραιά, αλλά και σε πολλούς ιδιώτες.

 «Σκοπός της μελέτης είναι να καταλάβουν οι Οδεσσίτες και οι ξένοι τη σημασία της ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας για την απελευθέρωση των βαλκανικών λαών, τη δημιουργία εθνικών κρατών και την αρχή της λύσης του Ανατολικού Ζητήματος. Για τους ίδιους, η Φιλική Εταιρεία δρα παράλληλα με το κίνημα των Δεκεμβριστών και με τις φιλελεύθερες ιδέες οι οποίες γεννιούνται αυτή την περίοδο στην κοινωνία, στις τάξεις του στρατού μέσα στη συντηρητική τσαρική κυβέρνηση. Μην ξεχνάμε άλλωστε και τον Πούσκιν, ο οποίος συνδέθηκε και με τους Φιλικούς και τους Δεκεμβριστές και ανέδειξε με τα ποιήματά του το δίκιο του ελληνικού αγώνα».

Η βιβλιοθήκη του παραρτήματος επίσης χρειάζεται να εκσυγχρονιστεί. Κυρίως να συνδεθεί με τις μεγάλες βιβλιοθήκες της Ουκρανίας. Αλλά αυτό απαιτεί κονδύλια και διάθεση εκ μέρους της πολιτείας. Ο εορτασμός των 200 χρόνων από την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, το 2014, είναι μια καλή ευκαιρία να ξαναδούμε την Ελλάδα της Οδησσού.