Τι κοινό έχουν ο Χάνιμπαλ Λέκτερ με έναν κορυφαίο νευροχειρουργό και ένας κακοποιός που παραμονεύει σε ένα σκοτεινό δρομάκι με έναν πετυχημένο επιχειρηματία; Είναι όλοι τους ψυχοπαθείς, υποστηρίζει ο Κέβιν Ντάτον στο νέο του βιβλίο «Η σοφία των ψυχοπαθών · όσα μπορούν να μας διδάξουν οι άγιοι, οι κατάσκοποι και οι κατά συρροή δολοφόνοι για την επιτυχία». Για τον βρετανό ερευνητή και ψυχολόγο από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης το να έχεις λιγάκι από ψυχοπαθή μέσα σου δεν είναι απαραίτητα κακό. Αντιθέτως, το να είσαι ψύχραιμος υπό πίεση και ικανός στο να διαχειρίζεσαι τους άλλους – και τα δύο χαρακτηριστικά των ψυχοπαθών – μπορεί να σε οδηγήσει σε μια λαμπρή καριέρα. Ακριβώς όπως ένας δολοφόνος σκέφτεται με απόλυτη ηρεμία το πώς δεν θα πέσει στα δίχτυα της αστυνομίας, έτσι και ένας οδοντίατρος θα φέρει εις πέρας μία πολύπλοκη επέμβαση, την ίδια στιγμή που ο ασθενής του ρίχνει βλέμματα αγωνίας και βγάζει ήχους πόνου. Δημοσιογράφοι, γιατροί, δικηγόροι, επιχειρηματίες, αστυνομικοί, ακόμα και άνθρωποι του κλήρου, βρίσκονται ανάμεσα σε αυτούς που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ψυχοπαθείς δηλώνει ο Ντάτον, χωρίς κανείς από τους γύρω τους να έχει την παραμικρή ιδέα. Ο συγγραφέας μίλησε στο ΒΗmagazino για τα δυσδιάκριτα όρια ανάμεσα σε έναν δολοφόνο με πριόνι και έναν αδίστακτο χρηματιστή, καθώς και για το πώς οι πράξεις τους μπορούν να λειτουργήσουν ως παραδείγματα προς μίμηση.
Τι κάνει έναν άνθρωπο ψυχοπαθή;
«Αυτός ο χαρακτηρισμός φέρνει στο μυαλό των περισσότερων εικόνες από περιβόητους δολοφόνους, όπως ο Τεντ Μπάντι, ο αμερικάνος που βίασε και σκότωσε πάνω από 30 γυναίκες. Το να είσαι ψυχοπαθής, όμως, δεν σημαίνει αυτόματα πως είσαι εγκληματίας ή κατά συρροή δολοφόνος. Όταν οι ψυχολόγοι μιλάνε για ψυχοπαθείς, αναφέρονται σε ανθρώπους που είναι αδίστακτοι, ατρόμητοι, σκληροί πνευματικά, χαρισματικοί και δεν διαθέτουν καμία συνείδηση και συμπάθεια για τους άλλους. Θα προσέξατε ίσως πως δεν ανέφερα τη βία και αυτό είναι κάτι που θέλω να τονίσω. Δεν χρειάζεται κάποιος να είναι βίαιος για να είναι και ψυχοπαθής».
Έχετε δηλώσει πως γράψατε το βιβλίο, επειδή ο ίδιος σας ο πατέρας ήταν ψυχοπαθής. Γιατί το πιστεύετε αυτό;
«Ακούγεται ίσως τρελό, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία πως ισχύει. Ο πατέρας μου ήταν ένα έμπορος που πουλούσε διάφορα αντικείμενα σε υπαίθριες αγορές της Αγγλίας. Ήταν αδίστακτος, ατρόμητος, ιδιαίτερα γοητευτικός και δεν νοιαζόταν καθόλου για τη γνώμη των άλλων. Παρ’ όλα αυτά δεν ήταν καθόλου βίαιος και αυτό είναι άλλωστε και ένα από τα κεντρικά μηνύματα του βιβλίου μου. Η βία είναι μια τελείως ξεχωριστή μεταβλητή που δεν περιλαμβάνεται στα επτά χαρακτηριστικά που ανέφερα».
Πώς σας επηρέασε αυτή η ιδιαίτερη φύση του;
«Είχε σίγουρα αρνητική επίδραση στη σχέση του με τη μητέρα μου. Ο πατέρας μου ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής και αγαπητός στο γυναικείο φύλο, ενώ η μητέρα μου ήταν μια αυστηρά Καθολική γυναίκα. Επομένως, το διαζύγιο δεν άργησε να έρθει. Εγώ πάντως έχω πολλές καλές αναμνήσεις από τον ίδιο, αν και έχει πεθάνει εδώ και χρόνια. Έμαθα από αυτόν δύο πολύ σημαντικά πράγματα, το πώς να λέω καλές ιστορίες και το να αντιμετωπίζω τα πάντα στη ζωή με χιούμορ. Το βιβλίο είναι σίγουρα αφιερωμένο σε εκείνον».
Σε επιστημονικό επίπεδο, τι σας οδήγησε στο να γράψετε ένα βιβλίο με αποκλειστικό θέμα τους ψυχοπαθείς;
«Θέλω να ανατρέψω δύο λανθασμένες αντιλήψεις που έχουν οι άνθρωποι για αυτούς. Πρώτον, ότι είναι όλοι τους τρελοί ή κακοί και δεύτερον, ότι πρόκειται για μια διαταραχή προσωπικότητας που είτε την έχεις είτε όχι. Ακόμα και ανάμεσα στους ψυχολόγους υπάρχει διαφωνία για τον ακριβή ορισμό του ψυχοπαθή. Όπως ακριβώς τα κιλά ή η νοημοσύνη, η ψυχοπάθεια κινείται σε ένα φάσμα, ορισμένοι βρισκόμαστε ψηλά σε αυτό και άλλοι χαμηλά».
Στο βιβλίο ξεχωρίζετε τους ψυχοπαθείς σε εγκληματικούς και λειτουργικούς. Τι είναι αυτό που οδηγεί κάποιον στο να γίνει δολοφόνος και κάποιον άλλο στο να θριαμβεύσει στο Χρηματιστήριο;
«Λειτουργικοί είναι αυτοί που είναι μη βίαιοι, έξυπνοι και έχουν μεγαλώσει σε ένα περιβάλλον ευκατάστατο. Αυτοί είναι οι ψυχοπαθείς που μπορεί να είναι “θανατηφόροι” στη Γουόλ Στριτ. Από την άλλη, ο εγκληματικός ψυχοπαθής είναι από τη φύση του επιθετικός, έξυπνος και μεγάλωσε επίσης με οικονομική άνεση. Αυτό, ωστόσο, δεν σημαίνει ότι η μόνη κατάληξη για αυτόν είναι το έγκλημα. Μέσα στο σωστό πλαίσιο, ένα τέτοιο είδος ψυχοπαθούς θα μπορούσε να κάνει μεγάλο καλό στην κοινωνία, όπως για παράδειγμα οι άνδρες που υπηρετούν στις Ειδικές Δυνάμεις του στρατού».
Στο βιβλίο γράφετε ότι «το πρόβλημα με τους ψυχοπαθείς δεν είναι ότι είναι γεμάτοι κακό, αλλά ότι έχουν υπερβολικό καλό μέσα τους». Τι ακριβώς εννοείτε;
«Θα σας δώσω δύο παραδείγματα για να καταλάβετε καλύτερα αυτή τη φράση. Αρχικά, σκεφτείτε την περίπτωση του ήλιου. Σε μεγάλες δόσεις μας κάνει κακό, προκαλώντας στο δέρμα εγκαύματα ή καρκίνο. Σε μικρές δόσεις, όμως, είναι απαραίτητος για την επιβίωση μας. Έτσι ακριβώς συμβαίνει και με τα επτά χαρακτηριστικά της ψυχοπαθούς προσωπικότητας. Σε υπερβολικό βαθμό οδηγούν σε επικίνδυνη συμπεριφορά, αλλά σε μικρότερη ποσότητα μπορεί να μας βοηθήσουν να πετύχουμε. Σκεφτείτε επίσης μια κονσόλα ήχου, όπου κάθε κουμπί αντιστοιχεί σε ένα από τα επτά χαρακτηριστικά των ψυχοπαθών. Αν τα γυρίσουμε όλα στο μάξιμουμ, με τις μεταβλητές της συμπάθειας και της συνείδησης να βρίσκονται στο μηδέν, τότε αντιλαμβάνεστε πως τα πράγματα γίνονται επικίνδυνα. Αν όμως κάποια από αυτά βρίσκονται ψηλότερα και άλλα χαμηλότερα, τότε μπορεί να καταλήξουμε στον κατάλληλο συνδυασμό που θα μας οδηγήσει στην επιτυχία, τόσο σε προσωπικό όσο και επαγγελματικό επίπεδο. Οι ιδιότητες των ψυχοπαθών είναι ουσιαστικά καλές για μας, αλλά το πρόβλημα είναι πως αυτοί τις διαθέτουν όλες σε υπερβολικό βαθμό».
Πώς μπορεί να διαγνωστεί επιστημονικά αν κάποιος είναι ψυχοπαθής ή όχι;
«Αν μιλάμε για τους ανθρώπους που έχουν πνευματικές και συναισθηματικές διαταραχές, τότε θα πρέπει να γίνει χρήση του τεστ που δημιούργησε ο ερευνητής της εγκληματικής ψυχολογίας Ρόμπερτ Χερ, «Psychopathy Checklist». Για τον γενικό πληθυσμό όμως ένας ειδικός χρησιμοποιεί το «Psychopathic Personality Inventory». Κάθε υποκατηγορία αντιστοιχεί σε κάθε ένα από τα χαρακτηριστικά της ψυχοπάθειας. Για να θεωρηθεί πως κάποιος είναι ψυχοπαθής, τότε θα πρέπει να ξεπεράσει ένα συγκεκριμένο σκορ σε αυτό το τεστ. Το ενδιαφέρον είναι ότι μπορείς να καταλήξεις στο ίδιο αποτέλεσμα με διαφορετικούς τρόπους. Για παράδειγμα εσείς μπορεί να είστε αδίστακτη και όχι ατρόμητη, και εγώ να είμαι ατρόμητος, αλλά όχι αδίστακτος, αλλά παρ’ όλα αυτά να έχουμε το ίδιο σκορ και να κατηγοριοποιηθούμε ως ψυχοπαθείς. Επομένως, βλέπουμε ότι υπάρχει ποικιλία και διαφοροποίηση στις ψυχοπαθείς προσωπικότητες, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η μία είναι περισσότερο ψυχοπαθής από την άλλη».
Υπάρχει κάποιο γονίδιο που δημιουργεί τάσεις ψυχοπάθειας; Θα στηρίζατε ένα τέτοιο εγχείρημα σε μια δίκη, έτσι ώστε ένας ψυχοπαθής να αποφύγει τη φυλακή και να μεταφερθεί σε κάποιο ίδρυμα;
«Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό ερώτημα, γιατί μας οδηγεί στο να αναρωτηθούμε κατά πόσο ένας ψυχοπαθής είναι υπεύθυνος να τις πράξεις του. Το 2009 είχαμε την υπόθεση του Μπράντλεϊ Γουάλντραπ στο Τενεσί, ο οποίος πυροβόλησε και ξυλοκόπησε μέχρι θανάτου έναν φίλο της γυναίκας του. Εκείνη την περίοδο οι ερευνητές είχαν ανακαλύψει αυτό που τα Μέσα περιέγραψαν ως το «γονίδιο του πολεμιστή». Αν έχεις τη σύντομη εκδοχή του και έχεις κακοποιηθεί ως παιδί τότε είναι πολύ πιθανό να γίνεις εγκληματίας ή δολοφόνος. Οι δύο αυτοί παράγοντες ίσχυαν στην περίπτωση του Γουάλντραπ, επομένως ο συνήγορος του το χρησιμοποίησε στη δίκη με αποτέλεσμα να μην καταδικαστεί σε θάνατο, αλλά σε ισόβια φυλάκιση. Στην Αγγλία αυτή τη στιγμή η ψυχοπάθεια δεν απαλλάσσει κάποιον από τις ευθύνες του στο δικαστήριο. Ωστόσο, αν το μυαλό των ψυχοπαθών είναι διαφορετικό από το δικό μας, τότε ίσως θα έπρεπε να αναθεωρήσουμε. Στο βιβλίο αναφέρομαι συγκεκριμένα στο «neurolaw», έναν νέο όρο που αφορά στο αυξημένο ενδιαφέρον της νομοθεσίας για τη νευροεπιστήμη. Η δίκη στο Τενεσί θα μπορούσε να ξαναγράψει τους κανόνες του εγκλήματος και της τιμωρίας. Ψυχοπάθεια είναι κατά το ήμισυ γονίδια και κατά το ήμισυ περιβαλλοντικοί παράγοντες. Εφόσον δεν επιλέγουμε κανένα από τα δύο, πόσο ελεύθεροι είμαστε να επιλέξουμε τελικά;»
Πριν γράψετε το βιβλίο πήρατε συνέντευξη από αρκετούς ψυχοπαθείς. Πώς ήταν αυτή η εμπειρία;
«Είναι απόλυτα άμεσοι σε όσα σου λένε και δεν χάνουν ποτέ την οπτική επαφή μαζί σου. Αυτό σου προκαλεί σίγουρα ανατριχίλες στη ραχοκοκαλιά. Μου έχει μείνει το πώς μου περιέγραψε την κατάσταση του ένας από αυτούς. “Έχεις έναν κουφό να στέκεται μπροστά από ένα σπίτι που καίγεται και μέσα υπάρχει ένα παιδί που ουρλιάζει για βοήθεια. Αν δεν τρέξει να το σώσει, δεν μπορείς να τον κατηγορήσεις. Σκέψου τώρα αν είσαι συναισθηματικά κουφός. Μπορείς να ακούσεις το παιδί να φωνάζει επειδή καίγεται, αλλά αυτό δεν σου προκαλεί τίποτα, δεν νιώθεις την ανάγκη να μπεις μέσα και να το σώσεις”. Ήταν τρομακτικό να το ακούω, αλλά με έβαλε σε σκέψεις. Οι αληθινοί ψυχοπαθείς είναι συναισθηματικά ανάπηροι, νιώθουν αγάπη μόνο για τον εαυτό τους».
Οι άνθρωποι ελκύονται ιδιαίτερα από τους ψυχοπαθείς, ιδιαίτερα αν είναι πρωταγωνιστές σε ταινίες και βιβλία. Τι είναι αυτό που μας εξάπτει τόσο πολύ το ενδιαφέρον;
«Κάθε φορά που ρωτάω κάποιον τι θα έκανε αν γινόταν ψυχοπαθής για μισή ώρα, χωρίς καμία συνέπεια για τις πράξεις του, επιλέγει ένα από τα δύο: είτε να εκδικηθεί όσους του έχουν κάνει κακό, είτε να φανερώσει τον έρωτα του σε αυτό το πρόσωπο που ποτέ δεν τολμούσε. Η φράση κλειδί είναι “χωρίς καμία συνέπεια”. Αυτή είναι η κυρίαρχη διαφορά ανάμεσα σε εμάς και τους ψυχοπαθείς. Οι τελευταίοι απλώς δεν νοιάζονται για το τι πιστεύουν για αυτούς οι άλλοι. Αυτό είναι που μας ελκύει τόσο πολύ, ιδιαίτερα σε μια εποχή όπως η σημερινή που τα πάντα παρακολουθούνται ολοένα και στενότερα. Θα ‘θέλαμε περισσότερο από ποτέ να είμαστε ελεύθεροι από τους κοινωνικούς περιορισμούς. Βαθιά μέσα μας γνωρίζουμε βέβαια πως δεν θα μπορούσαμε να το διαχειριστούμε, σε αντίθεση με τους ψυχοπαθείς. Αυτό μας κάνει κατά κάποιο τρόπο να τους ζηλεύουμε».