Ένα παλιό μυστήριο ενός αιώνα

Τι είναι γραμμένο πάνω και τι βρίσκεται κάτω από τον αλλοιωμένο θεμέλιο λίθο του Ιερού ναού του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου της Μελβούρνης

Για πολλούς Ελληνοαυστραλούς, η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία Αγίου Ευαγγελισμού της Παναγίας -κοινώς γνωστή ως Ευαγγελισμός- είναι ένα εικονικό σύμβολο της ελληνικής κοινότητας στη Μελβούρνη.

Καταλαμβάνοντας ένα μικρό οικόπεδο στη γωνία των οδών Lansdowne και Victoria Parade, στην Ανατολική Μελβούρνη, χαρακτηρίστηκε από τον Αλέξανδρο Βαγγέλη Μανιάκη, τον πρώτο πρόεδρο της Ελληνικής Κοινότητας της Μελβούρνης, ως «Ελεύθερη γωνιά του Ελληνισμού».

Χιλιάδες κάτοικοι της Μελβούρνης, ανεξάρτητα από φυλή ή θρησκευτική ένταξη, τη γνωρίζουν [την εκκλησία του Ευαγγελισμού] ως «ελληνική εκκλησία στη γωνία…».

Μια στιβαρή κατασκευή από κόκκινα τούβλα, με σχεδόν μεσαιωνική αρχιτεκτονική λάμψη, που δεσπόζει σε μια πολυσύχναστη γωνιά στις παρυφές της πόλης της Μελβούρνης.

Το αποτύπωμά της φαίνεται ασήμαντο σε σύγκριση με τις εκκλησίες άλλων δογμάτων που κυριάρχησαν στον ορίζοντα της Μελβούρνης κατά την έναρξη του 20ού αιώνα.

Παρά τη λεγόμενη έλλειψη αισθητικής ομορφιάς, τα απλά στοιχεία σχεδιασμού της Εκκλησίας και η κυρίαρχη αίσθηση οικειότητας, προσφέρουν μια εντύπωση συνδεσιμότητας με αυτόν τον ταπεινό και ιερό χώρο. Για μεγάλο μέρος του ελληνικού πληθυσμού της Μελβούρνης, σίγουρα θεωρείται θρησκευτικό και πολιτιστικό ορόσημο.

Σκίτσο της βόρειας πλευράς της εκκλησίας. Φώτο: Supplied

Η Υπηρεσία Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Βικτώριας έχει αναγνωρίσει την Εκκλησία του Ευαγγελισμού στην ιστοσελίδα του ως χώρο σημαντικής πολιτιστικής κληρονομιάς, υπογραμμίζοντας την «αρχιτεκτονική της σημασία λόγω της σύνδεσής της με τους αρχιτέκτονες Inskip και Butler… ιδιαίτερα γνωστούς για το εκκλησιαστικό τους έργο. Μάλιστα, ο Butler ήταν διάσημος για τη χρήση μεσαιωνικών και γραφικών μοτίβων και συνεργάστηκε με τον William Morris».

Επιπλέον, το Συμβούλιο της Υπηρεσίας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Βικτώριας αναγνωρίζει ξεκάθαρα ότι «η Εκκλησία του Ευαγγελισμού έχει ιστορική σημασία για το γεγονός ότι είναι η πρώτη οικοδομημένη ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία στη Βικτώρια και για το ότι έχει μακρά και συνεχή διασύνδεση με την ελληνική κοινότητα στη Μελβούρνη».

Αυτό που είναι επίσης εμφανώς αξιοσημείωτο για την εκκλησία του Ευαγγελισμού είναι ο θεμέλιος λίθος που βρίσκεται στη βόρεια εξωτερική πρόσοψη και το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος της επιγραφής του έχει εσκεμμένα αλλοιωθεί. Σχεδόν όλες οι λέξεις στον θεμέλιο λίθο έχουν σκόπιμα τσιμεντωθεί και, ως εκ τούτου, καθιστούν το μεγαλύτερο μέρος της επιγραφής μη αναγνώσιμο. Θα προσπαθήσουμε στην παρούσα αφήγηση να προτείνω μια λύση του αιώνιου αυτού μυστηρίου.

ΝΑΟΣ «ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ» – ΕΝΑ ΦΙΛΟΔΟΞΟ ΕΡΓΟ

Όλα τα αρχικά αρχιτεκτονικά σκαριφήματα και σχέδια μας δίνουν την εντύπωση ότι το προτεινόμενο κτίριο της Εκκλησίας θα προσαρμόσει ένα μεσαιωνικό ρωσικό αρχιτεκτονικό στυλ με μεγαλύτερο αποτύπωμα, ωστόσο αυτό δε συνέβη.

Το εκτιμώμενο κόστος, σύμφωνα με πολλές εφημερίδες, ήταν περίπου £3,500 (αγγλικές λίρες), αλλά καθ’ όλες τις ενδείξεις οι Ορθόδοξοι της Μελβούρνης απέτυχαν να συγκεντρώσουν το απαιτούμενο ποσό και έγιναν πολλοί συμβιβασμοί στα προτεινόμενα σχέδια.

Ως εκ τούτου, από μια επιβλητική εκκλησία με μεσαιωνικό ρωσικό μοτίβο, το αποτέλεσμα ήταν μια ημιτελής κατασκευή χωρίς μεγαλοπρεπή κεντρικό τρούλο και με ατελείς βολβοειδείς επιμέρους δομές που εμφανίζονται σε κάθε γωνία της οροφής του ναού. Ο ναός αρχικά ήταν ένα μικρό ορθογώνιο κατασκεύασμα που καταλάμβανε μόνο τα δύο τρίτα του σημερινού μεγέθους του «Ευαγγελισμού».

Ένας λευκός φράκτης περιέβαλε περιμετρικά την εκκλησία, δημιουργώντας ένα ιδιαίτερο γραφικό τοπίο που θαυμαζόταν από πολλούς παρατηρητές. Μέχρι το 1935 ο ναός ήταν πολύ μικρότερος σε μέγεθος, χωρίς ημιώροφο (γυναικωνίτης) και η κύρια είσοδος βρισκόταν στη δυτική πλευρά του ναού.

Παρά την αρχιτεκτονική υποβάθμιση του ναού, που είχε ως αποτέλεσμα τον περιορισμό του μεγέθους του, η Εκκλησία με τον δικό της μοναδικό τρόπο μπόρεσε να διατηρήσει μια σημαντική θέση στους θρησκευτικούς κύκλους εκείνης της εποχής.

Η ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΕΛΙΟΥ ΛΙΘΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΜΙΑΣ ΧΡΟΝΙΚΗΣ ΚΑΨΟΥΛΑΣ – 19 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1900 (ΙΟΥΛΙΑΝΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 6 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1900)

Η περιγραφή της τοποθέτησης του θεμελίου λίθου του Ευαγγελισμού αναφέρεται σχεδόν σε κάθε εφημερίδα της τότε Αποικίας της Βικτώριας. Κάθε δημοσιογράφος προσέφερε τη δική του περιγραφή της τελετής, ωστόσο όλοι υπογράμμιζαν τα στοιχεία της ιδιαιτερότητας της, καθώς και τον βαθύ πλούτο και την ευλάβεια της λειτουργίας.

Σύμφωνα με αρκετές εφημερίδες, η ημερομηνία της τελετής επιλέχθηκε σκόπιμα από την εκκλησιαστική επιτροπή: «Η τελετή τοποθέτησης του θεμελίου λίθου διοργανώθηκε ειδικά για την Τετάρτη, 19 Δεκεμβρίου, καθώς την ημέρα αυτή είναι η «εορτή του Αγίου Τσάρου Νικολάου Β΄» που είναι ο ανώτατος επικεφαλής της Ελληνικής Εκκλησίας» (Εφημερίδα «Table Talk»- 27 Δεκεμβρίου 1900. (Ημέρα του Αγίου Νικολάου – Ιουλιανό ημερολόγιο: 6 Δεκεμβρίου 1900).

Στο ίδιο άρθρο, ο συγγραφέας επαναλαμβάνει τη σημασία της εκδήλωσης για την πόλη της Μελβούρνης σημειώνοντας ότι: «Ο κοσμοπολίτικος χαρακτήρας των κατοίκων των αυστραλιανών πόλεων έχει πολλές φορές αναδειχτεί και αποδειχτεί από τις θρησκευτικές πρακτικές των διαφόρων εθνών που αντιπροσωπεύονται ανάμεσά μας».

Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, η τελετή για την επισήμανση της τοποθέτησης του θεμελίου λίθου ήταν ένα εντυπωσιακό γεγονός με όλο το συνακόλουθο πομπώδες ύφος. Επίσημοι από όλα τα έθνη, προκαθήμενοι Εκκλησιών και κυβερνητικοί αξιωματούχοι τίμησαν με την παρουσία τους την προβολή της τελετής.

Η εφημερίδα «The Age» παρατηρεί με ακρίβεια στη στήλη της, με ημερομηνία 20 Δεκεμβρίου 1900, ότι «Η παρουσία των προκαθήμενων άλλων Εκκλησιών έδειξε τρανά ότι στη χώρα αυτή «η ελευθερία της συνείδησης» και η «ανεκτικότητα» δεν είναι κενοί νοήματος όροι».

Μια σαφής αναφορά στον πολυθρησκευτικό χαρακτήρα της τελετής στην οποία εκπροσωπήθηκαν όλα τα θρησκευτικά δόγματα, ενθαρρύνοντας όχι μόνο μια αμοιβαία θρησκευτική κατανόηση, αλλά και μια αποδοχή της ανεκτικότητας σε μια πολυθρησκευτική Αυστραλία.

Εκτός από το μεγαλείο της λειτουργίας, αυτό που υπογραμμίζεται επανειλημμένα σε όλα τα άρθρα είναι η τοποθέτηση και το περιεχόμενο αυτού που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «χρονική κάψουλα» που παραμένει μέχρι σήμερα κάτω από τον θεμέλιο λίθο. Όσο για το περιεχόμενο της «χρονικής κάψουλας» μπορούμε να υποθέσουμε με κάποιο βαθμό βεβαιότητας, από όλες τις αναφορές των εφημερίδων, ότι τα παρακάτω αναφερόμενα αντικείμενα τοποθετήθηκαν στην χρονοκάψουλα.

Τι περιέχει η χρονοκάψουλα που βρίσκεται κάτω από τον θεμέλιο λίθο:

– Τα 77 ονόματα των αρχικών χορηγών του ναού – (γραμμένα σε πάπυρο).

– Χρυσά και ασημένια νομίσματα: Ρωσικά, Αγγλικά και Ελληνικά νομίσματα – (Γιορτάζοντας τη συμβίωση τριών κρατών): – Ρωσική Αυτοκρατορία, Νεοελληνικό Κράτος και Βρετανική Αυτοκρατορία).

– Αρκετά ψήγματα χρυσού – (συμβολικά της πόλης της Μελβούρνης · μια πόλη που ευημέρησε και άνθισε με την ανακάλυψη του χρυσού).

– Αρκετά βότσαλα από τον τάφο του Χριστού και από τον λόφο του Γολγοθά, καθώς επίσης και ένα μικρό φιαλίδιο με λάδι από το Όρος των Ελαιών (αντιπροσωπεύοντας την Εκκλησία του Αγίου Τάφου και το Πατριαρχείο της Ιερουσαλήμ).

Αυτά τα αντικείμενα τοποθετήθηκαν σε μια γυάλινη κάψουλα από τον πατέρα Καντόπουλο, η οποία τοποθετήθηκε προσεκτικά σε μια τεχνητή κοιλότητα που ήταν σφραγισμένη, χρονολογημένη και τοποθετημένη κάτω από τον θεμέλιο λίθο, σε αυστηρή συμφωνία με το τελετουργικό της χριστιανικής ορθόδοξης πίστης.

«Έχοντας ραντίσει την κάψουλα με ιερό νερό από τον ποταμό Ιορδάνη, χρησιμοποιώντας για τον σκοπό αυτό ένα μικρό κλαδί φοίνικα, ο πατέρας Καντόπουλος έβαλε το δοχείο [κάψουλα] σε μια κοιλότητα κάτω από την υποδοχή που προετοιμάστηκε για τον λίθο.

Η τρύπα ήταν καλυμμένη με μια πλάκα από ορείχαλκο, που φέρει επιγραφή, αναφέροντας την ημερομηνία της τελετής. Τέλος, τοποθετήθηκε ο λίθος και ραντίστηκε με ιερό νερό από τον ιερέα, ο οποίος ανακήρυξε επίσημα την τοποθέτησή του.» Εφημερίδα Age – 20 Δεκεμβρίου 1900

Πάνω από την κοιλότητα, τοποθετήθηκε ένας σταυρός που έφερε επιγραφή της Πατριαρχικής δικαιοδοσίας του ναού «Η Αυτού Μακαριότης ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων και ολόκληρης της Παλαιστίνης, Δαμιανός Α’, που εκπροσωπείται από τον διορισμένο ιερέα».

 

Μια περίοδος έντονης σύγκρουσης

Μετά την τελετή ίδρυσης και την ολοκλήρωση της κατασκευής (Ιούνιος 1901), η πορεία της νέας ελληνικής εκκλησίας του Ευαγγελισμού και της Χριστιανικής ορθοδοξίας στη Βικτώρια εισήλθε σε μια περίοδο έντονης σύγκρουσης μεταξύ των αντιτιθέμενων πλευρών, με αποτέλεσμα, σε πολλές περιπτώσεις, τον διασυρμό του ιερέα της εκκλησίας που αποτέλεσε συνήθη πρακτική της διοικητικής επιτροπής της εκκλησίας.

Μέχρι τη δεκαετία του 1920, οι δικαστικές υποθέσεις και οι πολλές απολύσεις κληρικών ήταν ένα συνηθισμένο φαινόμενο -γεγονός που δίχαζε τους ενορίτες- που δημιουργούσε έναν ξεκάθαρο/σαφή διχασμό μεταξύ των ενοριτών.

Χρόνια αργότερα, ο συντάκτης της τότε ελληνοαυστραλιανής εφημερίδας «Afstralia-Australia», ο κύριος Ευστράτιος Βενλής εξέφρασε τις ανησυχίες του για την επαναλαμβανόμενη φρικτή μεταχείριση και δίωξη εκείνων των ιερέων που διορίστηκαν στην εκκλησία του Ευαγγελισμού, αναφέροντας την αδικαιολόγητη και αναγκαστική απόλυση τους. Η πιο πικρή/δριμεία από τις συγκρούσεις που αμαύρωσαν την πρώιμη ιστορία του Ευαγγελισμού- ήταν η αντιμετώπιση από την εκκλησιαστική επιτροπή του πρώτου νομίμως διορισμένου χριστιανού ορθόδοξου ιερέα στην Αυστραλία του π. Αθανάσιου Καντόπουλου.

Αυτή η σύγκρουση διήρκεσε σχεδόν 6 χρόνια, με τον Καντόπουλο να περιθωριοποιείται και να τιμωρείται επειδή δεν συμμορφώθηκε με τις οδηγίες της επιτροπής της Εκκλησίας.

Οι ενορίτες σε πολλές περιπτώσεις ήταν το κέντρο της άνευ προηγουμένου σύγκρουσης, του προσωπικού ανταγωνισμού και της ζημιογόνας αντιπαράθεσης. Σ’ αυτή τη σύγκρουση κυριάρχησε επίσης η γεωπολιτική και θρησκευτική αμφισημία που επικράτησε στα τέλη του 1800 και στις αρχές του 1900 μέσα στους κύκλους της ιεραρχίας της αγγλικανικής και χριστιανικής ορθόδοξης εκκλησίας.

Η λεγόμενη επίσημη εκκλησιαστική επιτροπή, με πρωταγωνιστή τον Αλέξανδρο Μανιάκη, απέτυχε να σταματήσει τον Καντόπουλο και τους ενορίτες του παρά το γεγονός ότι ακολούθησαν δικαστικές παραστάσεις και διαμαρτυρίες εναντίον της ηγεσίας της ορθόδοξη εκκλησίας.

Έτσι, ο π. Καντόπουλος συνέχισε την αποστολή του, αναζωογονώντας την «παλιά εκκλησία» που βρίσκεται στο Parliament Place της Μελβούρνης (πρώην Gray St. West) και το ποίμνιό του ξεπερνούσε αριθμητικά τους λειτουργούμενους στον Ευαγγελισμό, μια κίνηση που σίγουρα αναστάτωσε έναν αριθμό κορυφαίων ιδρυτικών μελών της εκκλησίας.

Εκείνοι που ακολούθησαν τον Καντόπουλο αποτελούνταν κυρίως από Έλληνες που γεννήθηκαν έξω από τα στενά όρια της τότε επικράτειας της Ελλάδας, καθώς και από τους ορθόδοξους χριστιανούς της Μέσης Ανατολής. Δυστυχώς, μια στενή αντίληψη για τον εθνικισμό και τον ελιτισμό επικράτησε μεταξύ της ηγετών της ελληνικής κοινότητας, η οποία για πολλά χρόνια χαρακτήριζε αυτούς τους ορθόδοξους πιστούς της Μέσης Ανατολής ως νομάδες και σκόπιμα τους περιθωριοποιούσε.

Η ΑΛΛΟΙΩΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΕΛΙΟΥ ΛΙΘΟΥ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΥ – 1903

Στα Πρακτικά των συνεδριάσεων της επιτροπής της Εκκλησίας, με ημερομηνία 22 Σεπτεμβρίου 1903, διατυπώνεται με σαφήνεια η απόφαση της επιτροπής να αφαιρέσει το όνομα του Καντόπουλου από τον θεμέλιο λίθο του ναού του Ευαγγελισμού). Αυτή ήταν μια εσκεμμένη προσπάθεια να σταματήσει οποιαδήποτε μορφή συσχέτισης μεταξύ του «Ευαγγελισμού» και του πρώτου ιερέα του, του πατέρα Καντόπουλου.

Στη συνέχεια, το όνομα του Καντόπουλου αφαιρέθηκε βιαστικά με μια πράξη πρωτοφανούς βανδαλισμού που οδήγησε στον αιφνίδιο τερματισμό της σχέσης του με τον «Ευαγγελισμό» και τη διαχειριστική του επιτροπή.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: ΕΠΙΛΥΣΗ IΣΤΟΡΙΚΩΝ ΛΑΘΩΝ

Μετά από 118 χρόνια, ο θεμέλιος λίθος του Ευαγγελισμού παραμένει αλλοιωμένος, παραποιώντας μια από τις σημαντικότερες ιστορικές στιγμές που τιμούν την παρουσία μας στη Μελβούρνη και τη Βικτώρια.

Η επαναφορά του θεμέλιου λίθου στην αρχική του κατάσταση θα ήταν ένα σημαντικό βήμα για τη διόρθωση των ιστορικών λαθών μας. Τέτοιες διχαστικές ιστορικές αναμνήσεις και συνεχιζόμενες συγκρούσεις έχουν επιβαρύνει μόνο την κοινότητά μας με αποτέλεσμα την έλλειψη οράματος σε ένα πολυπολιτισμικό πλαίσιο.

Στην πραγματικότητα, μια τελετή μνήμης προς τιμήν του π. Αθανασίου Καντόπουλου, είναι μια χειρονομία που θα πρέπει να ενθαρρυνθεί. Παράλληλα, πρέπει να προσκληθούν Ρώσοι, Λιβανέζοι και Σύροι εκκλησιαστικοί και κοινοτικοί ηγέτες και διπλωμάτες για να συμμετάσχουν.

Μια τέτοια κίνηση θα αποκτήσει δυναμική σε ολόκληρη την κοινότητα και στους θρησκευτικούς και διπλωματικούς κύκλους της Μελβούρνης, και θα ήταν ένα συμβολικό βήμα προς τα εμπρός καθώς και μια πράξη ιστορικής συμφιλίωσης.

Η επιγραφή του θεμέλιου λίθου του Ευαγγελισμού, και άλλα κείμενα, αποκαλύπτουν ότι ο π. Καντόπουλος ήταν μέλος της Αδελφότητας του Αγίου Τάφου Ιερουσαολύμων (φύλακες της Εκκλησίας του Αγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ) και ήταν ο πρώτος διορισμένος ηγέτης της ορθόδοξης αποστολής στην Αυστραλία. Κανένας άλλος ιερέας του Αγίου Τάφου δεν έχει υπηρετήσει ποτέ τους ορθόδοξους πιστούς της Αυστραλίας.

Όσον αφορά την επιγραφή του θεμέλιου λίθου, οι ακόλουθες γραμμές έχουν αποκρυπτογραφηθεί και διαβαστεί ως εξής:

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ «ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ» Ο ΘΕΜΕΛΙΟΣ ΛΙΘΟΣ ΕΤΕΘΗ ΥΠΟ ΤΟΥ ΠΡΟΪΣΤΑΜΕΝΟΥ ΑΙΔΕΣΙΜΟΤΑΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Δ ΚΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ ΑΓΙΟΤΑΦΙΤΟΥ ΤΗ 6 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1900

Καθώς φέτος γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, είναι σίγουρα η κατάλληλη στιγμή να διορθώσουμε τα λάθη του παρελθόντος και να αποκαταστήσουμε την επιγραφή του θεμελίου λίθου της εκκλησίας.

‘Έχοντας χαρακτηριστεί ως εικονικό σύμβολο του Ελληνισμού στη Μελβούρνη ο Ευαγγελισμός, αξίζει επίσης στην περίσταση αυτή να απελευθερωθεί από το φατριαστικό και σοβινιστικό της παρελθόν.

Αναφορές και πηγές:

1. Συλλογή αρχειακών εφημερίδων της Αυστραλίας Trove
2. Ελληνική Κοινότητα Μελβούρνης – Βιβλίο Πρακτικών, σελίδες 1-63
3. Αρχιτεκτονικά σκαριφήματα και σχέδια – Inskip & Butler 1900-1901
4. Έγγραφα του Ανώτατου Δικαστηρίου: Δικαστική υπόθεση της Ελληνικής Κοινότητας – 1925
5. Πολιτειακή Βιβλιοθήκη Βικτώριας – Εκκλησία του Αγίου Ευαγγελισμού [τεχνικό σχέδιο] / Esteban Luis Paolone, συντάκτρια.
6. Αρχιτεκτονικό σχεδιάγραμμα – Συλλογή Hocken – Εφημερίδα «Otago Witness» 20 Φεβρουάριου, 1901

*Ο Κώστας Μάρκος είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Κοινότητας Μελβούρνης και Βικτώριας.