ΜΕΡΟΣ 3ο
Παρέκβαση: Ευχαριστώ τον επιστολογράφο Γ. Τσουτσίδη, που με «διαβάζει πολλά χρόνια». Κι επειδή η επιστολή του είναι κόσμια, θα τον βοηθήσω να περάσει στην αντίπερα όχθη, παραμερίζοντας τις απορίες του. α) Το λεγόμενο «Βυζάντιο» ήταν ελληνόφωνο, όχι ελληνικό. Κανένας βυζαντινός αυτοκράτορας δεν καταδέχεται να φέρει τον τίτλο «βασιλεύς των Ελλήνων», γιατί το όνομα «Έλληνας» είναι σιχαμερό για τους ορθόδοξους χριστιανούς. Προτιμούν να ονομάζονται Ρωμαίοι (Ρωμιοί). β) Αν δεν υπήρχε βυζαντινή Ορθοδοξία, θα υπήρχε Ελληνισμός, δηλ. ελεύθερη φιλοσοφική σκέψη, γυμνικοί και δραματικοί αγώνες, αγάλματα, ναοί του Ολυμπίου Διός, Παρθενώνας, έξυπνοι Έλληνες και απουσία ζωναριών της Παναγιάς. Ελπίζω να έγινα κατανοητός. Όσο για τον επιστολογράφο Π. Κουπέλη, δεν κατάλαβα τις απορίες του. Ίσως χρειαστεί να ξαναγράψει καθαρότερα, με όρθιο μυαλό. Τέλος παρέκβασης.

Επιστρέφουμε στην ενδιαφέρουσα ομιλία του αείμνηστου καθηγητή της Ιστορίας των Νεοτέρων Χρόνων, Στέφανου Παπαδόπουλου.
Στο προηγούμενο μέρος της ομιλίας είδαμε ότι, όσο κρατούσε το Μεσολόγγι, ο ελληνικός λαός, αλλά και οι ξένοι παρακολουθούσαν με σφιγμένη καρδιά τον αγώνα. «Βάστα καημένο Μεσολόγγι», ήταν η κραυγή αγωνίας όλων. Τελικά το Μεσολόγγι δεν βάσταξε. Έπεσε, και το πέσιμό του ταρακούνησε τα πάντα. Και συνεχίζει ο καθηγητής:
 «Στο εξωτερικό το ίδιο γεγονός ξεσήκωσε ένα κύμα ενθουσιασμού και συμπάθειας για τον ελληνικό λαό, που μεταμορφώθηκε σε έντονη φιλελληνική κίνηση, την οποία ο Άγγλος αγωνιστής του ’21 και ιστορικός της Επαναστάσεως Thomas Gordon παραλλήλισε με το πνεύμα που επικρατούσε κατά την εποχή των σταυροφοριών.
»Και πραγματικά, το έπος της άμυνας και της εξόδου της φρουράς της ηρωικής πολιτείας, που έγινε γνωστό με πολλές λεπτομέρειες στο εξωτερικό, καθώς και τα δεινοπαθήματα και ο αφανισμός των κατοίκων της υπόλοιπης Ελλάδας, ανάγκασαν την πολιτισμένη Ευρώπη να θυμηθεί έντονα ότι σε μια γωνιά της Βαλκανικής ένας μικρός χριστιανικός λαός, απόγονος του μεγάλου φωτοδότη της αρχαιότητας, κινδύνευε να εξολοθρευτεί από την πείνα και το μαχαίρι του βάρβαρου δυνάστη του. Στην αφύπνιση αυτή συνετέλεσε πολύ και το αμείλικτο «κατηγορώ» διαφόρων φιλελλήνων εναντίον της αδιαφορίας που έδειξαν οι χριστιανοί για τους ομόθρησκους των Έλληνες. «Φοβούμαι, έγραφε από την Ελλάδα την εποχή εκείνη στους συμπατριώτες του ο γνωστός Αμερικανός φιλέλληνας Samuel Gridley Howe, ότι η Χριστιανοσύνη εξαφανίστηκε από τη γη. Επί δέκα μήνες παρέμεινε αυτή θεατής των όσων διαδραματίζονταν στο Μεσολόγγι και δεν κινήθηκε ούτε ένα δάκτυλο για την υπεράσπιση των Ελλήνων. Μπορείτε να μιλάτε για «εθνική πολιτική» και για την «ανάγκη διατηρήσεως της ουδετερότητας», αλλά θα σας απαντήσω: κατάρα σε τέτοιου είδους πολιτική, το αίσχος του αιώνα μας».

ΑΝΑΖΩΠΥΡΩΣΗ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

»Η αναζωπύρωση του Φιλελληνισμού, που παρατηρήθηκε παντού μετά την πτώση του Μεσολογγίου, δεν προερχόταν πια τόσο από τον ρομαντισμό και τη γνώση της κλασικής αρχαιότητας, όπως κατά τα πρώτα χρόνια της Επαναστάσεως, αλλά από βαθιά αισθήματα ανθρωπισμού και συμπαθείας, και η βοήθεια που προσέφερε στον ελληνικό αγώνα υπήρξε μεγαλύτερη και θετικότερη.

 »Το νέο φιλελληνικό ρεύμα εκδηλώθηκε με δύο κυρίως μορφές, συνδεδεμένες μεταξύ τους. Από τη μια μεριά ήταν τα διάφορα φιλελληνικά κομιτάτα, που διοργάνωναν εράνους σε πολλές πόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής και συγκέντρωναν χρήματα, τρόφιμα και ρούχα, για να ανακουφίσουν τη δυστυχία του ελληνικού λαού, και από την άλλη η συμμετοχή των ανθρώπων του πνεύματος στη φιλελληνική αυτή κίνηση, οι οποίοι, εκτός από τις χρηματικές συνεισφορές των, δημιούργησαν με τα έργα τους μια πραγματική «φιλελληνική φιλολογία και τέχνη», που επηρέασε έντονα την κοινή γνώμη. […]

»Ο φιλελληνικός πυρετός εκδηλώθηκε τότε σε όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρώπης με μοναδική ίσως εξαίρεση την Αυστρία, όπου το πνεύμα του Μέττερνιχ και η δραστηριότητα της μυστικής αστυνομίας του έσκιαζε τα πάντα. Η μεγαλύτερη βέβαια δραστηριότητα των φιλελληνικών κομιτάτων παρουσιάστηκε στη Γαλλία, στην Γερμανία και στην Ελβετία, δεν υπήρξε όμως πολύ κατώτερη και η συμβολή της Αγγλίας, της Δανίας, των Κάτω Χωρών, ακόμη και της απόμακρης Σουηδίας.
»Για να αντιληφθούμε την έκταση και την ένταση της κινήσεως αυτής, αρκεί να λάβουμε υπόψη μας ότι το ποσό που προσέφερε η Ευρώπη στην Ελλάδα από εράνους κατά τη διάρκεια μόνο του 1826 υπολογίζεται σε 2 ½ εκατομμύρια φράγκα της εποχής εκείνης. Το φιλελληνικό ρεύμα επεκτάθηκε τότε και έξω από την Ευρώπη, στην Αμερική, και έφτασε ως τις μακρινές Ινδίες. Ο Φιλελληνισμός συνένωσε τότε σε μια κοινή προσπάθεια ακόμη και ανθρώπους, που ανήκαν σε διαφορετικούς λαούς, εχθρούς πολλές φορές μεταξύ των, και σε αντίθετα θρησκεύματα ή δόγματα. Καθολικοί π.χ., παρά την ουδετερότητα που τηρούσε επίσημα η Αγία Έδρα, Προτεστάντες, που φάνηκαν αδέσμευτοι από θρησκευτικές προκαταλήψεις, και Ορθόδοξοι ομόδοξοί μας έδιναν χρήματα υπέρ των Ελλήνων μαζί με Κουακέρους, Ισραηλίτες, Βουδιστές κ.ά. Ακόμη και Κινέζοι έμποροι, που έτυχε να βρίσκονται στην Καλκούτα, προσέφεραν γενναία ποσά για το αγωνιζόμενο ελληνικό έθνος, όταν η εκεί «Φιλελληνική Εταιρεία των Ινδιών» διενήργησε έρανο.

»Άλλο κριτήριο της καθολικότητας του ίδιου φαινομένου ήταν το ότι η κίνηση αυτή είχε εισχωρήσει σε κάθε κοινωνική τάξη. Στους εράνους, που διενεργούσαν τα φιλελληνικά κομιτάτα, σημαντικά ποσά προσέφεραν διάφορες προσωπικότητες: βασιλιάδες, όπως ο Λουδοβίκος Α΄ της Βαυαρίας, ο Γουλιέλμος της Βυρτεμβέργης, ο Φρειδερίκος-Γουλιέλμος της Πρωσίας, πρίγκιπες και δούκες, όπως ο διάδοχος του πρωσικού θρόνου Φρειδερίκος-Γουλιέλμος, ο δούκας της Ορλεάνης και κατόπιν βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος-Φίλιππος, πολιτικοί, τραπεζίτες, ποιητές και άλλοι λογοτέχνες και καλλιτέχνες, αλλά ταυτόχρονα μετείχαν και οι απλοί αστοί, οι εργάτες και οι αγρότες […]. Μερικοί μάλιστα από τους πρωτεργάτες της φιλελληνικής αυτής κινήσεως . . . αγωνίστηκαν με υπερβολικό ζήλο, σαν να ήταν πραγματικοί Έλληνες, και προσέφεραν πολλές υπηρεσίες στο ελληνικό έθνος».
 (Συνεχίζεται)