Σήμερα λογοτεχνία ονομάζουμε «το σύνολο των λογοτεχνικών έργων συγκεκριμένου λαού, χρονικής περιόδου ή πνευματικής παράδοσης». (Λεξικό Γ. Μπαμπινιώτη). Και τι είναι λογοτεχνικός; Είναι αυτός που σχετίζεται με τη λογοτεχνία ή το λογοτέχνη. Αντιλαμβάνεστε ότι ο όρος λογοτεχνία δεν ορίζεται, γιατί εδώ λύνουμε το Χ με το Χ. Και αυτό γιατί λέμε ότι: λογοτεχνία είναι τα λογοτεχνικά έργα! Ποια όμως είναι τα κριτήρια που ορίζουν τη λογοτεχνία; Ας προσεγγίσουμε τον όρο με απλά βήματα.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ο όρος Literature ο οποίος αποδόθηκε στα Ελληνικά ως Λογοτεχνία, μάς ήρθε από την Ευρώπη. Πρώτοι οι Γερμανοί τον χρησιμοποίησαν ως Literatur. Τι σημαίνει literatur που στα Αγγλικά έγινε literature; Δεν μπορούσε ούτε αυτός ο όρος να μην έχει ελληνικό υπόβαθρο. Η ελληνική λέξη Γραμματεία αποδόθηκε ως literature. Πώς όμως;
Στην αρχή ήταν η Ελληνική λέξη διφθέρα = το δέρμα που είχε κατεργαστεί και είχε γίνει κατάλληλο για γραφή μέσα από τις χιλιετίες – και με πολύ γλωσσική κατεργασία – έφτασε σε μας ως το τεφτέρι. Η λέξη πέρασε στη Λατινική ως littera. Το πρώτο γράμμα δ (δέλτα) μετατράπηκε σε l (λάμδα), όπως το δάκρυ έγινε dacrum και κατέληξε lacruma. Όσο για τα δύο tt αυτά είναι τα δύο ελληνικά γράμματα φ και θ τα οποία οι Λατίνοι/Ρωμαίοι δεν μπορούσαν να προφέρουν και τα έγραψαν ως t+t=tt. Όσο δε για το r, παρέμεινε ως κανονικό r. Έτσι το ουσιαστικό «διφθέρα» έγινε… λατινοπρεπώς littera.

Οι Λατίνοι πήραν το ελληνικό αλφάβητο μέσω Ετρούσκων, αλλά δεν είχαν λέξη για την ελληνική λέξη γράμμα. Έτσι η littera κατέληξε να σημαίνει ένα γράμμα του αλφαβήτου, ό,τι κατέληξε στα Αγγλικά ως η λέξη letter = γράμμα. Η ορθογραφία με τα tt δίνει το πιστοποιητικό γεννήσεως της λέξης. Το letter γέννησε πάμπολλες λέξεις σε όλες τις Ευρωπαϊκές γλώσσες και έτσι έγινε το literatur στα Γερμανικά και literature στα Αγγλικά. (προφέρεται ως λίτρατσουρ).

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Οι αρχαίοι Έλληνες έγραφαν πάντοτε και με τα 24 γράμματά μας στήριξαν επάξια αυτό που σήμερα ονομάζουμε πολιτισμό. Ο Αριστοτέλης και άλλοι χώρισαν τα έργα αυτά σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: το έπος, την λυρική ποίηση και το δράμα. Έγραφαν οι Αρχαίοι μας, αλλά γράφουν και οι σύγχρονοι άνθρωποι των Γραμμάτων. Πού και πώς θα κατατάξουμε τις σημερινές δημιουργίες; Αυτός είναι ο λόγος γιατί οι Ευρωπαίοι δημιούργησαν τον όρο literature.

Στα Ελληνικά πώς θα το πούμε αυτό; Οι πηγές μας δείχνουν ότι, μάλλον διστακτικά, αλλά με πολλή σκέψη και δημιουργικότητα, το Γερμανικό literatur το «μετέφρασε» στα Ελληνικά ως «Λογοτεχνία» πρώτος ο Α. Κυπριανός το 1867, προφανώς εννοώντας εδώ την «τέχνη του λόγου». Το 1886 ο Ι. Πανταζίδης δημοσιεύει στο περιοδικό «Εστία» ένα άρθρο με τίτλο: «Φιλολογία, Γραμματολογία, Λογοτεχνία», όπου και οι τρεις λέξεις χρησιμοποιούνται σχεδόν ως ταυτόσημες. Στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ο όρος Λογοτεχνία επιβλήθηκε να σημαίνει ό,τι οι άλλοι Ευρωπαίοι ονόμαζαν Literature = «All the written works» δηλ. όλα τα γραπτά έργα. Βλέπετε πως η υφή της Ελληνικής γλώσσας δεν επέτρεπε τον όρο να γίνει… Διφθερία!

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΛΟΙΠΟΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ;

Η έννοια του όρου Λογοτεχνία είναι σχετική και μεταβλητή. Παλαιότερα περιελάμβανε όλα τα γραπτά κείμενα μιας περιόδου ή ενός πολιτισμού. Αυτή είναι η Ελληνική Γραμματεία, δηλ. το σύνολο των γραπτών μνημείων ενός έθνους. Αυτή η Γραμματεία συμπεριλάμβανε όλες τις εκδηλώσεις μιας ανώτερης πνευματικής δημιουργίας. Σήμερα όμως λογοτεχνία ονομάζουν μόνο ένα μέρος του αρχαίου μας όρου «Γραμματεία».

Ποια όμως είναι τα σταθερά χαρακτηριστικά της σημερινής «Λογοτεχνίας»; Τούτο ακριβώς είναι το ζητούμενο και για αυτό ο ορισμός της είναι δύσκολος να οριοθετηθεί. Είναι λογοτεχνία μόνο η μυθοπλαστική γραφή ή συμπεριλαμβάνει και την «πραγματική» μυθοπλασία. Μπορεί να οριστεί η λογοτεχνία με τη γλώσσα μόνο; Δηλ. η συνηθισμένη χρήση της γλώσσας ή η ασυνήθιστη είναι βάση του ορισμού της; Μπορεί η λογοτεχνία να αποχωριστεί από άλλες μορφές της γλώσσας; Μπορούμε να διαχωρίσουμε κείμενα ως μόνο λογοτεχνικά και άλλα όχι; Πώς και με ποια κριτήρια; Π.χ. είναι οι οδηγίες της συναρμολόγησης ενός τραπεζιού λογοτεχνία; Πολλές παρόμοιες χρήσεις της γλώσσας η Αγγλική τις ονομάζει literature. Είναι η διήγηση της Ιστορίας λογοτεχνία;
Σήμερα έχουμε την τάση να χαρακτηρίζουμε ως λογοτεχνία τα γραπτά τα οποία θεωρούμε «καλογραμμένα» και είναι «καλά». Υπάρχει όμως και η «κακή λογοτεχνία»; Στην έννοια «τέχνη» κατά την αρχαιότητα περιελάμβαναν όλες τις δραστηριότητες της επιστήμης, ίσως ακόμη αυτό που λέμε μέχρι σήμερα χειροτεχνία. Πώς μπορούμε να διαχωρίσουμε γραπτά κείμενα με μια αξιολογική κλίμακα; Μπορεί αυτή να είναι μεταβλητή; Διάφοροι εκπαιδευτικοί διαλέγουν γραπτά κείμενα για κριτική ανάλυση μόνο και στο χώρο τούτο είναι υπαρκτή μια συσχέτιση της ίδιας της παραγωγής λογοτεχνικών κειμένων. Είναι λογοτεχνία μόνο ό,τι διδάσκεται στα εκπαιδευτικά ιδρύματα; Είναι αυτός ο μοναδικός κανόνας της λογοτεχνίας;

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Όταν προσπαθήσουμε να ορίσουμε τη Λογοτεχνία, φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι ένας τέτοιος ορισμός είναι προσωρινός και πολιτισμικά φορτισμένος. Είναι επίσης και μεροληπτικός και εξαρτάται από ιστορικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Όλοι αυτοί οι παράγοντες τείνουν να διαμορφώσουν τον ορισμό της λογοτεχνίας ο οποίος δεν έχει ακόμη επιτευχθεί. Η σημερινή έννοια του όρου λογοτεχνία πάντως θεωρείται ως ένα υποσύνολο του ευρύτερού μας όρου Γραμματεία. Εξάλλου, Literature σημαίνει ακριβώς αυτό.

Ένα δεύτερο συμπέρασμα, επίσης, που μπορούμε να βγάλουμε από τη μελέτη όλων των γραπτών κειμένων είναι ότι ο όρος «Λογοτεχνία» είναι ένα φαινόμενο το οποίο δεν είναι στατικό. Πρέπει όμως να τονιστεί πως το φαινόμενο τούτο είναι πολύ δυναμικό και το περιεχόμενό του μεταβάλλεται συνεχώς. Στο σύνολό του προστίθενται κάθε μέρα σήμερα νέα έργα τα οποία είναι άξια έργα της τέχνης του λόγου να λέγονται και λογοτεχνικά, αλλά με ποια κριτήρια θα τα αξιολογούμε και από ποιο όριο αρχίζει η «παραλογοτεχνία»;