Μέσα στο ζοφερό διπλωματικό κλίμα που επικρατούσε μετά από τους Βαλκανικούς Πολέμους, η Ελλάδα αναγκάστηκε να θυσιάσει προσωρινώς τη Βόρειο Ήπειρο, που η ίδια είχε ελευθερώσει και να δεχθεί στις 17 Δεκεμβρίου 1913, το Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας, το οποίο κατοχύρωσε την ανεξαρτησία της Αλβανίας και της έδωσε ολόκληρη την περιοχή της Βορείου Ηπείρου.

Οι Έλληνες Ηπειρώτες, αντιληφθέντες την αδικία των Μεγάλων Δυνάμεων, και αντιμετωπίζοντας την οργή των Αλβανών οι οποίοι επιτίθενται εναντίον του Ελληνισμού στην περιοχή, αρνήθηκαν να υποκύψουν πάλι στον ξένο ζυγό και ξεσηκώθηκαν.

Η επανάσταση αυτή αποτελεί την πιο ένδοξη σελίδα στην ιστορία της Βορείου Ηπείρου. Το πρώτο επαναστατικό σάλπισμα το Βορειοηπειρωτών αποτέλεσε το άρθρο του Βασιλείου Δημαράτου στις 24 Νοεμβρίου 1913, «Η Ήπειρος διά της Ηπείρου.» Στις 12 Φεβρουαρίου 1914, οργανώθηκε στο Αργυρόκαστρο Πανηπειρωτικό Συνέδριο.
Το Συνέδριο αυτό μετατράπηκε σε Συντακτική Συνέλευση και στις 17 Φεβρουαρίου 1914, ανακήρυξε τη Βόρειο Ήπειρο σε Αυτόνομη Πολιτεία, με πρωτεύουσα το Αργυρόκαστρο, ενώ συγχρόνως, κήρυξε την αυτονομία της και η Χειμάρρα, κάτω από τον θρυλικό Μακεδονομάχο Σπυρομήλιο. Άρχισαν να συγκροτούνται τα πρώτα τμήματα των Βορειοηπειρωτικών Ιερών Λόχων και να συγκρούονται με τον αλβανικό στρατό, ο οποίος διοικούνταν από Ιταλούς και Αυστριακούς αξιωματικούς.
Η Διεθνής Επιτροπή Ελέγχου, που διαχειρίζονταν τα οικονομικά της Αλβανίας, πρότεινε στην κυβέρνηση της Βορείου Ηπείρου τη σύναψη ανακωχής και τη διενέργεια διαπραγματεύσεων που είχαν ως αποτέλεσμα, την υπογραφή του πρωτοκόλλου της Κερκύρας στις 17 Μαΐου 1914. Σύμφωνα με αυτό, σχηματίζεται τοπική ελληνική χωροφυλακή, απαγορεύεται η είσοδος αλβανικών στρατευμάτων, υπάρχει ανεξαρτησία σε θρησκευτικά και περιουσιακά ζητήματα, η ελληνική γλώσσα διδάσκεται σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, η θρησκευτική διδασκαλία και η λειτουργία διεξάγονται στην ελληνική, ενώ εγκαθίσταται επίσημη γλώσσα ενώπιον όλων των αρχών. Επίσης, η Χειμάρρα, η οποία έχαιρε ιδιαίτερο καθεστώς από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, θα διατηρούσε όλα τα προνόμια της.

Η επικρατούσα αναρχία στην Αλβανία, οδήγησε τις Μεγάλες Δυνάμεις να δώσουν τον Οκτώβριο του 1914 εντολή στην Ελλάδα, να εισέλθει στη Βόρειο Ήπειρο και να επιβάλλει τη τάξη. Για δεύτερη φορά, η πανάρχαια γη απελευθερώνεται. Το όνειρο της ενώσεως με την πατρίδα, αναπτερώθηκε στις καρδιές των Βορειοηπειρωτών. Με τη μυστική Συμφωνία του Λονδίνου το Μάρτιο του 1915, μεταξύ των δυνάμεων της Τριπλής Συνεννοήσεως και Ιταλίας, η Βόρειος Ήπειρος παραχωρήθηκε στην Ελλάδα, ενώ η Ιταλία κράτησε την Αυλώνα και τη νήσο Σάσωνα. Τον Ιανουάριο του 1916, έγιναν δεκτοί στο ελληνικό κοινοβούλιο οι εκλεγέντες βορειοηπειρώτες βουλευτές.

Οι εξελίξεις του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου στο βαλκανικό μέτωπο, η πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων (ιδίως της Ιταλίας) και τέλος ο εθνικός διχασμός στην Ελλάδα, είχαν σαν κατάληξη τη για δεύτερη φορά εκκένωση της Βορείου Ηπείρου, από τα ελληνικά στρατεύματα, τον Αύγουστο του 1914. Τον Ιούλιο του 1919, και με τη συμφωνία Βενιζέλου-Τιτόνι, η Ιταλία ανέλαβε να υποστηρίξει τις ελληνικές θέσεις και διεκδικήσεις, για τη Βόρειο Ήπειρο, στο συνέδριο ειρήνης των Παρισίων. Το Συνέδριο Ειρήνης στο Παρίσι, τον Ιούλιο του 1919, αποφάσισε την παραχώρηση της Βορείου Ηπείρου στην Ελλάδα. Δυστυχώς, οι εσωτερικές εξελίξεις στα Βαλκάνια, η Μικρασιατική εκστρατεία και πάνω από όλα, ο εθνικός διχασμός επηρέασαν δυσμενώς τη τύχη της Βορείου Ηπείρου.

Ακόμα και η ίδια η Αλβανία, αναγνώρισε τα δικαιώματα της Ελλάδας, επί της Βορείου Ηπείρου, μέχρι οριστικής ρύθμισης του θέματος με τη συνθήκη της Καπεσίτσας, το Μάιο του 1920. Την ίδια χρονιά η αμερικανική Γερουσία, ψήφισε την παραχώρηση της πανάρχαιας γης, στην Ελλάδα Παρ’ όλες τις αποφάσεις και τις συμφωνίες, επικράτησαν τα σχέδια και τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων, που για άλλη μια φορά κατέπνιξαν τα δίκαια αιτήματα των Βορειοηπειρωτών. Η Ιταλία που είχε καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος της Βορείου Ηπείρου, παρέδωσε την Αυλώνα στο νεοσύστατο αλβανικό κράτος, το οποίο αναγνωρίζεται στο Παρίσι από τις Μεγάλες Δυνάμεις το 1921, που χάριν της πολιτικής σκοπιμότητας παραβλέπουν την ιστορία της περιοχής και τη θέληση των Ελλήνων κατοίκων της.

Το αλβανικό κράτος, δεν σεβάστηκε πλέον ούτε τα προσυμφωνημένα, ούτε και την υπογραφή του στο «Πρωτόκολλο της Κέρκυρας», για αυτονόμηση της Βορείου Ηπείρου. Εν τούτοις άρχισε την εφαρμογή ενός μεθοδικού σχεδίου για τον πλήρη αφελληνισμό και εξαλβανισμό της περιοχής. Στα πλαίσια της ανθελληνικής πολιτικής τους, τα Τίρανα απαγόρευσαν τη λειτουργία των ελληνικών σχολείων και τη δημιουργία αυτοκέφαλης αλβανικής ορθόδοξης εκκλησίας. Το 1935, μετά από προσφυγή της Ελλάδας στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, δικαιώθηκαν οι ελληνικές θέσεις και επέβαλε στην Αλβανία την επαναλειτουργία των ελληνικών σχολείων.
Τον Οκτώβριο του 1940 η Ιταλία του Μουσολίνι, που ήδη είχε καταλάβει την Αλβανία, επιτίθετο στην Ελλάδα. Η αντεπίθεση των ελληνικών στρατευμάτων, σημαίνει την τρίτη απελευθέρωση της Βορείου Ηπείρου, η οποία διήρκησε μέχρι τη γερμανική επίθεση τον Απρίλιο του 1941. Ο Χίτλερ σε επιστολή του στον Μουσολίνι στις 22 Νοεμβρίου1940, του αναφέρει χαρακτηριστικά : «… δεν τολμώ να σκεφτώ τις συνέπειες των γεγονότων της Ελλάδος …». Η μικρή Ελλάδα, δίνει το πρώτο χτύπημα στον άξονα με το ηρωικό έπος των παιδιών της, στα βορειοηπειρωτικά βουνά.

Μετά την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα, η Ήπειρος «παραχωρήθηκε» στην Ιταλία. Η τετραπλή κατοχή σε όλη τη χώρα (Γερμανία, Ιταλία, Αλβανία στη Θεσπρωτία και Βουλγαρία) σήμανε την ώρα της ένοπλης αντίστασης στον κατακτητή. Στη Βόρειο Ήπειρο, η αντίσταση ξεκίνησε με ένοπλες ομάδες στα βουνά του Δέλβινου, τη Δρόπολη, στη Ζαγορά, στη Χειμάρρα, στο Βούρκο και στα Ριζά, με κύριο σκοπό την απελευθέρωση της Βορείου Ηπείρου από τους κατακτητές και την ένωσή της με την Ελλάδα. Συντονιστικό ρόλο στην εθνική προσπάθεια, ανέλαβε η οργάνωση Μ.Α.Β.Η «Μέτωπο Απελευθέρωσης Βορείου Ηπείρου» το οποίο ιδρύθηκε το Μάρτιο του 1943. Η αντίσταση των Βορειοηπειρωτών είχε ως αποτέλεσμα, περισσότερες από 2.500 εκτελέσεις Ελλήνων, 7.000 κατεστραμμένες οικίες και περισσότερα από 250 χωριά στη Βόρειο Ήπειρο κατεστραμμένα.

Η δράση των ιταλικών και γερμανικών στρατευμάτων με τη συνεργασία του «Ballit Combetar», το Εθνικό Μέτωπο Αλβανίας και η σύγκλιση του αλβανικού και ελληνικού Ε.Α.Μ για την αντιμετώπιση της απελευθέρωσης της περιοχής, κάτι που δεν επέτρεπε ο Στάλιν, σε συνδυασμό με την αγγλική πολιτική, είχε σαν αποτέλεσμα την εξόντωση στελεχών Βορειοηπειρωτικών οργανώσεων το 1943, την παρεμπόδιση επαφής και συνεργασίας τους με άλλες αντιστασιακές οργανώσεις και τη σταδιακή διάλυση των ένοπλων Βορειοηπειρωτικών ομάδων, μέχρι τον Απρίλιο του 1944. Νέα ευκαιρία για τη Βόρειο Ήπειρο, χάθηκε με την υποχώρηση των Γερμανών προς βορρά, όταν το ΕΛ.Α.Σ εμπόδισε την προέλαση του Ε.Δ.Ε.Σ που κατεδίωκε τους Γερμανούς. Το Νοέμβριο του 1945, το κομμουνιστικό καθεστώς του Εμβέρ Χότζα αναγνωρίστηκε από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Τον Αύγουστο του 1946, η Γερουσία της Αμερικής υποστήριξε με απόφαση της την παραχώρηση της Βορείου Ηπείρου στην Ελλάδα, ενώ την επομένη μέρα το θέμα παραπέμφθηκε εντέχνως στο Συμβούλιο των Τεσσάρων Υπουργών Εξωτερικών Αγγλίας, Γαλλίας, Αμερικής και Ρωσίας με σκοπό να συζητηθεί μετά την επίλυση του αυστριακού και του γερμανικού. Και τα δύο θέματα επιλύθηκαν. Το Βορειοηπειρωτικό ζήτημα παραμένει εκκρεμές και άλυτο μέχρι τις μέρες μας.

Το καθεστώς του Εμβέρ Χότζα, συνέχιζε μέσα στην καρδιά της πολιτισμένης Ευρώπης, ανενόχλητο τη συστηματική προσπάθεια αφελληνισμού της Βορείου Ηπείρου. Οι συλλήψεις, οι φυλακίσεις, τα βασανιστήρια, οι εξορίες, οι εκτοπίσεις, οι εγκλεισμοί σε στρατόπεδα εργασίας, οι εκτελέσεις, η απαγόρευση ομιλίας της ελληνικής γλώσσας, το κλείσιμο των ελληνικών σχολείων και εκκλησιών, το σφράγισμα των συνόρων, είναι μερικές από τις μεθόδους που εφάρμοσαν τα Τίρανα, προκειμένου να πετύχουν τους στόχους τους. Το 1967, το κομμουνιστικό κράτος, ανακήρυξε την Αλβανία ως το πρώτο επίσημα αθεϊστικό κράτος στον κόσμο. Κάθε εκδήλωση θρησκευτικής ενέργειας απαγορεύτηκε αυστηρά (15 με 20 χρόνια φυλακή, ήταν η τιμωρία αν έκανε κανείς το σταυρό του), οι ορθόδοξοι Ιερείς εξεδιώχθησαν, βασανίστηκαν ή και δολοφονήθηκαν, οι ορθόδοξες εκκλησίες, κληροδοτήματα αιώνων, γκρεμίστηκαν, ή μετατράπηκαν σε καφετέριες, χαρτοπαικτικές λέσχες, και γυμναστήρια. Η Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ο.Η.Ε αναφέρει και τα εξής σε έκθεση για την κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Αλβανία: «στην Αλβανία και μάλιστα στη Βόρειο Ήπειρο, τα ανθρώπινα δικαιώματα και μάλιστα της θρησκείας ποδοπατιούνται και στραγγαλίζονται ασυστόλως». Όπως και σήμερα, τα ελληνικά σχολεία, λειτουργούσαν μονάχα στην αναγνωρισμένη από το καθεστώς μειονοτική ζώνη. Εκτός ζώνης, στη Χειμάρρα, την Κορυτσά, και την Αυλώνα ελληνικά σχολεία δεν υπήρχαν, ενώ απαγορεύτηκε και η δημόσια ομιλία της ελληνικής όπως και η ακρόαση ελληνικού ραδιοφώνου. Χιλιάδες Έλληνες Βορειοηπειρώτες, εκτοπίστηκαν στο βορρά, ενώ εκατοντάδες Αλβανοί έποικοι, από τη βόρεια Αλβανία και το Κοσσυφοπέδιο, εποικίζουν τη βόρειο Ήπειρο προκειμένου να αλλοιωθεί ο δημογραφικός χαρακτήρας της.

Το 1989 το κομμουνιστικό καθεστώς στην Αλβανία κατέρρευσε. Όλοι πίστεψαν πως επιτέλους άνεμος δημοκρατίας και προόδου, θα φυσήξει στη χώρα και με τις νέες συνθήκες θα γίνονταν σεβαστά τα δικαιώματα των Ελλήνων της Βορείου Ηπείρου. Δυστυχώς γελαστήκανε. Δέκα χρόνια μετά, οι «δημοκρατικές» αλλαγές στην Αλβανία, είναι επιφανειακές και μόνο. Συνεχίζει να υπάρχει κλίμα εκφοβισμού, στους ελληνικούς πληθυσμούς της χώρας. Οι πράκτορες της αλβανικής υπηρεσίας πληροφοριών, της ΣΙΗΚ περιτριγυρίζουν τις ελληνικές περιοχές και εκφοβίζουν με κάθε μέσο, το ελληνικό στοιχείο και καταγράφουν κάθε κίνηση του. Επίσης, συχνές είναι οι δολοφονίες Ελλήνων πολιτών και κυρίως ατόμων που προσπαθούν να δραστηριοποιηθούν εθνικά ή οικονομικά στο χώρο της Βορείου Ηπείρου. Τα ελληνικά σχολεία συνεχίζουν να υπολειτουργούν μονάχα στη μειονοτική ζώνη κάτω από απερίγραπτα δύσκολες συνθήκες ενώ ακόμη στη Χειμάρρα και στην Κορυτσά δεν επιτρέπεται η ίδρυση ελληνικού σχολείου. Στα τέλη του αιώνα μας, σε αυτές τις περιοχές, λειτουργούν κρυφά σχολεία. Η επί κομμουνισμού ελληνική δημευμένη γη παραμένει στα χέρια του κράτους και δεν επιστρέφεται στους νόμιμους δικαιούχους της. Παρά τη λεγόμενη θρησκευτική ελευθερία, τα Τίρανα συνεχίζουν να παρεμποδίζουν με κάθε τρόπο, την ηρωική δραστηριότητα του Μακαριότατου Αρχιεπισκόπου Αλβανίας κ.κ. Αναστασίου.

Φέτος, η Πανηπειρωτική Ομοσπονδία Αυστραλίας, όπως κάθε χρόνο, θα τελέσει δοξολογία για την αυτονομία της Βορείου Ηπείρου και την απελευθέρωση των Ιωαννίνων αυτή την Κυριακή, 21 Φεβρουαρίου στον ιερό ναό του Αγίου Ευσταθίου στο South Melbourne. Όλοι είναι ευπρόσδεκτοι.