Μέρος 3ο

Σήμερα θα επικεντρωθώ στο μέρος του βιβλίου του Ομέρ Ασάν «Ο Πολιτισμός του Πόντου» που καλύπτει πτυχές της ιστορίας του Πόντου.
Ανακεφαλαιώνω πως οι ελληνικής καταγωγής, και ελληνόφωνοι μέχρι πρόσφατα στην πλειονότητά τους, κάτοικοι της περιοχής του Όφη, αλλά και άλλων περιοχών του ανατολικού Πόντου, εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ της Τουρκίας και της Ελλάδας το 1922-1923, επειδή ήταν Μωαμεθανοί στο θρήσκευμα. Η ανταλλαγή είχε γίνει με κριτήριο το θρήσκευμα των κατοίκων του Πόντου, και όχι τη γλώσσα που μιλούσαν.

Οι έρευνες του Ομέρ Ασάν έχουν δείξει πως παρά το γεγονός ότι πολλοί από τους κατοίκους των περιοχών μέχρι πρόσφατα μιλούσαν την ποντιακή διάλεκτο, με κάποιες τοπικές παραλλαγές, και συνεχίζουν τις πατροπαράδοτες ποντιακές παραδόσεις, έχουν χάσει τη συνείδηση της ελληνικής καταγωγής τους.
Σε αυτό οπωσδήποτε συνέβαλε το γεγονός ότι από τον 17ο αιώνα είχαν εξισλαμιστεί, και ως εκ τούτου ταύτισαν το θρήσκευμα με την τουρκική εθνότητα. Έχουν, με άλλα λόγια, σύγχυση ταυτότητας.

Αυτό αποτέλεσε το έναυσμα για τον Ομέρ να προβεί στην έρευνα για την εξακρίβωση της ταυτότητάς του, όπως φαίνεται από τα παρακάτω ερωτήματα:
«Η ερώτηση ‘ποιος είμαι;’ μου δημιούργησε την ιδέα να γράψω αυτό το βιβλίο. Ποιος ήμουν; Από πού ερχόμουν, πού πήγαινα; Δεν το ήξερε ούτε ο πατέρας μου, ούτε ο παππούς μου. Το ζήτημα δεν είχε σχέση μόνο με μένα. Το πρόβλημα ήταν ότι ήμασταν διαφορετικοί από τους ανθρώπους του περιβάλλοντός μας. Η γλώσσα, η σκέψη, η συμπεριφορά, τα τραγούδια, οι χοροί, το φαγητό ήταν διαφορετικά. Το πρόβλημα ήταν η διαφορά πολιτισμού», σελ. 36-37.
 Ο Ομέρ αναγνωρίζει πως τα τελευταία χρόνια τα τουρκικά είναι η μόνη γλώσσα επικοινωνίας. Τα «ρωμαίικα», όπως αποκαλούν το ιδίωμα της ποντιακής διαλέκτου που μιλούσαν, τώρα μόνο οι ηλικιωμένοι τα μιλάνε μεταξύ τους στο χωριό. Οι νέοι, οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν καταφύγει στα αστικά κέντρα, δεν θα έχουν τη δυνατότητα να ακούσουν και να μάθουν αυτήν τη γλώσσα.

 Αυτή είναι η κατάσταση όπως ισχύει σήμερα, και όπως θα ισχύει σε μεγαλύτερο βαθμό στο μέλλον. Ο Ομέρ το παραδέχεται αυτό. Όμως αναρωτιέται:
«Ας πούμε ότι έχουμε συνεννοηθεί όσον αφορά το παρόν, μιλάμε τουρκικά, και επομένως είμαστε Τούρκοι. Αλλά ποιοι ήμασταν μέχρι σήμερα, τι ήμασταν και εκτουρκιστήκαμε;», σελ. 37.

Ο ΠΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Στην αναζήτηση της καταγωγής των προγόνων του ο Ομέρ κάνει μια αναδρομή στην ιστορία του Πόντου, και αναφέρει πως οι κάτοικοι της Μιλήτου, η οποία ήταν ελληνική αποικία στις ακτές της Μικράς Ασίας απέναντι από τη Σάμο, γύρω στο 750 μ. Χ. δημιούργησαν την αποικία της Σινώπης, στις βορειοδυτικές ακτές της Μικράς Ασίας που βρέχονται από τον Εύξεινο Πόντο.

Από εκεί με την πάροδο του χρόνου δημιουργήθηκαν αλυσιδωτά προς τα ανατολικά παράλια του Εύξεινου Πόντου νέες πόλεις, όπως η Αμισός, η Κερασούντα, η Τραπεζούντα, το Ριζαίον, κ.λ.π.

Στη συνέχεια ο Ομέρ αναφέρεται στον ιστορικό Ξενοφώντα, ο οποίος στο βιβλίο του «Η Κάθοδος των Μυρίων», αφηγείται την άφιξη του στρατεύματός του στην Τραπεζούντα το 400 π. Χ., την οποία περιέγραψε ως ακολούθως: «Πόλιν Ελληνίδα οικουμένην εν τω Ευξείνω Πόντω». Ήταν τότε, όταν οι Έλληνες στρατιώτες, που επέστρεφαν από την Περσία, είδαν τον Εύξεινο Πόντο και ανέκραξαν ενθουσιασμένοι: Θάλαττα! Θάλαττα!
Οι Έλληνες κάτοικοι της περιοχής εκείνης φιλοξένησαν τους κατάκοπους στρατιώτες, και διοργάνωσαν αγώνες προς τιμή τους. Βλέπουμε, λοιπόν, και μέσα από το βιβλίο του Ξενοφώντα, πως οι ελληνικές πόλεις του Πόντου προς το τέλος του 5ου π. Χ. αιώνα διατηρούσαν ακέραια την ελληνική πολιτιστική παράδοση.
Σημαντικός σταθμός στην ιστορία του Πόντου ήταν, όπως αναφέρει ο Ομέρ, το Βασίλειο του Πόντου, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μιθριδάτη ΣΤ΄ Ευπάτορα (120 – 63 π.Χ.).

Αν και η δυναστεία των Μιθριδατών ήταν περσικής καταγωγής, ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ είχε μητέρα Ελληνίδα, και παντρεύτηκε Ελληνίδα. Σύμφωνα με τον Χρήστο Σαμουηλίδη*, ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ είχε αποκτήσει ελληνική παιδεία, και περιστοιχιζόταν από Έλληνες ποιητές, φιλόσοφους, πολιτικούς, ιστορικούς, κ.λ.π. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του ο εξελληνισμός του μεσογειακού Πόντου προχώρησε με ταχύ ρυθμό και σε μεγάλη έκταση, η ελληνική γλώσσα χρησιμοποιήθηκε ως επίσημο μέσο επικοινωνίας, και η ελληνική θρησκεία απλώθηκε παντού.
Ο χώρος του Πόντου, και ενός μεγάλου μέρους της υπόλοιπης Μικράς Ασίας, είχε εξελληνιστεί, και είχε καταστεί η ισχυρότερη εστία του Ελληνιστικού Κόσμου την εποχή εκείνη.

Με τους τρεις μιθριδατικούς πολέμους (83 – 63 π. Χ.) για ένα διάστημα οι Ρωμαίοι, που τότε είχαν απλωθεί μέχρι τη Μέση Ανατολή, εκδιώχθηκαν από την Μικρά Ασία, και κόντεψε να εκδιωχθούν και από την Ελλάδα. Η βασιλεία του Μιθριδάτη ΣΤ΄έληξε με την ήττα του το 63 π. Χ., και την αυτοκτονία του.

ΔΕΝ ΓΙΝΕΤΑΙ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ

Εντύπωση μου κάνει το γεγονός ότι ο Ομέρ Ασάν, ενώ στο βιβλίο του κάνει εκτενή αναφορά στο βασίλειο του Πόντου, που διήρκεσε για 300 χρόνια, από το 363 μέχρι το 63 π.Χ., δεν κάνει καθόλου μνεία για την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας.

Και αυτό παρά το γεγονός ότι η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας αποτέλεσε τον προμαχώνα του Ελληνισμού στις ανατολικές του περιφέρειες για 257, μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους (1204-1261), την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 από τους Μωαμεθανούς Τούρκους, και μέχρι την πτώση της Τραπεζούντας το 1461, επτά χρόνια μετά την άλωση της Πόλης.
Όπως ανέφερα την προπερασμένη εβδομάδα, οι Σελτζούκοι Τούρκοι είχαν κάνει την εμφάνισή τους στο χώρο της Μικράς Ασίας τον ενδέκατο αιώνα, και εδραιώθηκαν στο χώρο εκείνο δημιουργώντας το σουλτανάτο τους στο Ικόνιο.

Έναν αιώνα περίπου αργότερα στην Μικρά Ασία είχαν αφιχθεί και οι Οθωμανοί Τούρκοι, οι οποίοι σύντομα αναδείχθηκαν σε κυρίαρχη δύναμη στην περιοχή της Μικράς Ασίας, και δημιούργησαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία, μετά τη διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.
Ίσως ο Ομέρ Ασάν έκρινε πως ήταν δύσκολο για εκείνον να αναφερθεί σε μια περίοδο που το Βυζάντιο, και ως εκ τούτου ο Χριστιανισμός, βρέθηκε αντιμέτωπος με τα τουρκικά φύλλα, τα οποία είχαν φέρει στην Μικρά Ασία τη θρησκεία του Ισλάμ, την οποία ασπάστηκαν οι πρόγονοί του τον 17ο αιώνα.
Την αναδρομή του στην ιστορία του Πόντου ο Ομέρ την κλείνει ως ακολούθως:
«Η ιστορία του Πόντου είναι η κοινή ιστορία των λαών και φυλών που ζούσαν στη Μαύρη Θάλασσα. Κατά συνέπεια, είναι η ιστορία της Τουρκίας. Οι ρίζες του σημερινού πολιτισμού της Μαύρης Θάλασσας βρίσκονται στον πολιτισμό του Πόντου. Η γλώσσα που ακόμη μιλιέται και η προφορά των κατοίκων είναι απομεινάρια του πολιτισμού του Πόντου. Για να μπορέσουμε να τα κατανοήσουμε, θα πρέπει πρώτα απ’ όλα να συμφιλιωθούμε με την ιστορία μας και να τη διαφυλάξουμε. Πιστεύω πως είναι καθήκον μας να μεταφέρουμε στις πλάτες μας την ιστορία μας, με την ίδια στοργή που θα κουβαλούσαμε έναν ηλικιωμένο άνθρωπο, και να την μεταδώσουμε στις ερχόμενες γενιές», σελ. 61-62.

Πολύτιμες είναι οι πληροφορίες που ο Ομέρ Ασάν μας δίνει για τα «ρωμαίικα», το ιδίωμα της ποντιακής διαλέκτου που μέχρι πρόσφατα μιλιόταν σε πολλά χωριά μιας περιφέρειας του Πόντου, ανατολικά της Τραπεζούντας.
Μετά από μακρόχρονη έρευνα, ο Ομέρ συγκέντρωσε ένα πλούσιο λεξιλόγιο, το οποίο με τις σημειώσεις γραμματικής της ποντιακής διαλέκτου που παραθέτει, καταλαμβάνει τις τελευταίες 100 σελίδες του βιβλίου του.

Το γλωσσολογικό αυτό μέρος του βιβλίου του Ομέρ Ασάν αποτέλεσε αφορμή για έντονη συζήτηση μεταξύ Ελλήνων γλωσσολόγων αναφορικά με τη σχέση της ποντιακής διαλέκτου με την αρχαία ελληνική γλώσσα.

Μεγάλου λαογραφικού ενδιαφέροντος είναι και τα ποντιακά έθιμα που διατηρούνται μέχρι σήμερα από τους Μουσουλμάνους στο θρήσκευμα, αλλά ποντιακής καταγωγής, κατοίκους των ανατολικών περιοχών του ιστορικού Πόντου.

Σημείωση
*Χρήστου Σαμουηλίδη. Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού, Αλκυών, Αθήνα.
Το βιβλίο του Ομέρ Ασάν «Ο Πολιτισμός του Πόντου» διατίθεται από τον Εκδοτικό Οίκο Αδελφών Κυριακίδη στη Θεσσαλονίκη, τηλ. 0011 30 2310 208540.