Το Λεξικό Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γιώργου Μπαμπινιώτη δίνει τον ακόλουθο ορισμό για τον όρο ‘Φιλελληνισμός’: «Ιδεολογική και πολιτική κίνηση που αναπτύχθηκε σε ευρωπαϊκές χώρες και στην Αμερική και αποσκοπούσε στην ηθική και υλική ενίσχυση των Ελλήνων πριν και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821».
Η 19η Απριλίου είναι η επέτειος του θανάτου του ποιητή και φιλέλληνα Λόρδου Βύρωνα, του υπέρμαχου της Επανάστασης του 1821, για την οποία θυσίασε τη ζωή του στο Μεσολόγγι στις 19 Απριλίου του 1824, σε ηλικία 36 ετών. Η ημερομηνία αυτή καθιερώθηκε στην Ελλάδα με Προεδρικό Διάταγμα ως ‘Ημέρα Φιλελληνισμού και Διεθνούς Αλληλεγγύης’.
Ο εθνικός μας ποιητής, Διονύσιος Σολωμός, θρήνησε τον θάνατο του μεγάλου Φιλέλληνα με το ποίημά του «Εις το θάνατο του Λορδ Μπάιρον», απαρτιζόμενο από 166 τετράστιχες στροφές.
Κλείνω με την πρώτη στροφή του ποιήματος:
Λευτεριά, για λίγο πάψε
να χτυπάς με το σπαθί˙
τώρα σίμωσε και κλάψε
εις του Μπάιρον το κορμί.
Πριν από δέκα περίπου χρόνια από τη στήλη αυτή είχα αναφερθεί στις απόψεις Ευρωπαίων και Αμερικανών ανθρώπων των γραμμάτων που είχαν επισκεφθεί την Ελλάδα λίγο πριν από την Επανάσταση του 1821, αλλά και κατά τη διάρκεια της, για τον τιτάνιο απελευθερωτικό αγώνα. Επανέρχομαι στο θέμα αυτό γιατί περαιτέρω έρευνές μου έφεραν στην επιφάνεια νέα ενδιαφέροντα ιστορικά στοιχεία.
Οι πληροφορίες για την αμέσως προεπαναστατική κατάσταση στην Ελλάδα, καθώς και για την περίοδο της Επανάστασης, προέρχονται κυρίως από Ευρωπαίους περιηγητές που επισκέπτονταν την Ελλάδα για να δουν τα θαυμάσια έργα της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής και γλυπτικής τέχνης.
Ερχόμενοι σε επαφή με τους υπόδουλους Έλληνες πριν από την Επανάσταση, και με τους αγωνιζόμενους Έλληνες κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, οι Ευρωπαίοι περιηγητές είχαν γίνει, κατά κάποιο τρόπο, οι πρόδρομοι του κινήματος του φιλελληνισμού, καθότι έβλεπαν την επανάσταση των Ελλήνων όχι μόνο ως έναν απελευθερωτικό αγώνα, αλλά και ως μάχη ανάμεσα στις αντίθετες δυνάμεις του συντηρητισμού και του φιλελευθερισμού.
Η προσφορά των Φιλελλήνων κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 ήταν ποικίλη και πολύτιμη. Περισσότεροι από 1.200 Ευρωπαίοι (Γερμανοί, Γάλλοι, Ιταλοί, Πολωνοί, Ελβετοί, Άγγλοι και Αμερικανοί) συμμετείχαν ενεργά στον ένοπλο αγώνα, παίρνοντας μέρος σε μάχες εναντίον των Τούρκων.
Παράλληλα, σχηματίστηκαν Φιλελληνικές Επιτροπές σε μεγάλες πόλεις της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, με σκοπό την ενίσχυση του αγωνιζόμενου ελληνικού λαού είτε με υλικά μέσα, στέλνοντας χρήματα, τροφές και πολεμοφόδια, είτε παρέχοντας ηθική υποστήριξη με δημοσιεύσεις σε έντυπα και εφημερίδες, καθώς και καλλιτεχνικά έργα και συναυλίες.
Στους Φιλέλληνες συγκαταλέγονταν ρομαντικοί ιδεαλιστές, λάτρες της αρχαίας Ελλάδας, πολιτικοί, αλλά και έμποροι, τραπεζίτες και μέλη εκπαιδευτικών ή θρησκευτικών ιδρυμάτων.
Η πρώτη οργανωμένη αποστολή Φιλελλήνων έφτασε στην επαναστατημένη Ελλάδα τον Ιούνιο του 1821 με έξοδα του Δημήτριου Υψηλάντη, και η δεύτερη δύο μήνες αργότερα, με επικεφαλής τον Τόμας Γκόρντον, αξιωματικό του βρετανικού στρατού.
Υιοθετώντας τους γαλλικούς στρατιωτικούς κανονισμούς, τάγμα Φιλελλήνων συμμετείχε σε μάχη στο χωριό Πέτα της Άρτας στις 4 Ιουλίου 1822, όπου όμως διαλύθηκε με μεγάλες απώλειες.
Ο Φιλέλληνας Άγγλος ποιητής Πέρσι Σέλλεϋ, και βασικός εκπρόσωπος του ρομαντισμού στη λογοτεχνία, στον πρόλογο του λυρικού ποιήματός του με τίτλο ‘Ελλάς’, μεταξύ άλλων έγραψε και τα ακόλουθα: «Όλοι είμαστε Έλληνες. Οι νόμοι μας, η φιλολογία μας, η θρησκεία μας, οι τέχνες μας, έχουν τις ρίζες τους στην Ελλάδα… Η μορφή και το πνεύμα του ανθρώπου έφτασαν την τελειότητά τους στην Ελλάδα…».
Ενδεικτικά αναφέρω τα ονόματα κάποιων μεγάλων Φιλελλήνων:
- Τόμας Γκόρντον (1788 – 1841). Βρετανός συνταγματάρχης, ιστορικός και φιλέλληνας. Ο Γκόρντον έφτασε στην επαναστατημένη Ελλάδα τον Αύγουστο του 1821, φέρνοντας μαζί του όπλα και πυρομαχικά, και μερικούς αξιωματικούς του πυροβολικού.
- Σαντόρε ντι Σανταρόζα (1783 – 1825). Ο Κόμης Σαντόρε ντι Σανταρόζα ήταν Ιταλός στρατιωτικός, επαναστάτης, τιτλούχος και σπουδαίος φιλέλληνας, και σκοτώθηκε κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821.
- Φρανσουά Ρενέ ντε Σατωμπριάν (1768 – 1848.). Γάλλος συγγραφέας, πολιτικός, διπλωμάτης και φιλέλληνας. Μέλος του παρισινού φιλελληνικού κομιτάτου, που ιδρύθηκε το 1825, δημοσίευσε την ίδια χρονιά το έργο «Σημείωμα για την Ελλάδα» και το «Κάλεσμα υπέρ της ιερής υπόθεσης των Ελλήνων», με στόχο να ασκήσει πίεση στην κυβέρνηση της χώρας του μέσω της κοινής γνώμης.
- Βίκτωρ Ουγκώ (1802 – 1885). Γάλλος μυθιστοριογράφος, ποιητής και δραματουργός, ο πλέον σημαντικός και προβεβλημένος εκπρόσωπος του κινήματος του γαλλικού ρομαντισμού. Ο Ουγκώ ήταν από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές της Ελληνικής Επανάστασης. Στην ποιητική του συλλογή «Τα Ανατολίτικα», αναφέρθηκε στην Ελληνική Επανάσταση, και σε κορυφαία γεγονότα, όπως η σφαγή της Χίου.
- Λόρδος Βύρων (1788 – 1824). Άγγλος ποιητής, από τους σημαντικότερους φιλέλληνες. Απεβίωσε στις 19 Απριλίου του 1824 στο Μεσολόγγι, ύστερα από πυρετό. Ήταν τότε μόνο 36 ετών. Η συμβολή του στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας υπήρξε πολύπλευρη και σημαντική. Με το ποιητικό του έργο, την οικονομική του συμπαράσταση, με την παρουσία του, και τελικά τον πρόωρο θάνατό του, ενίσχυσε σε μεγάλο βαθμό το φιλελληνικό ρεύμα.
Από τον Μάιο του 1821, πολλές ευρωπαϊκές εφημερίδες με ενθουσιώδη άρθρα παρομοίαζαν τους Έλληνες αγωνιστές με τους ήρωες των Περσικών Πολέμων. Πολλά βιβλία, άρθρα και φυλλάδια τόνιζαν τη σημασία της εξέγερσης και την υποχρέωση για την ενίσχυσή της.
Χαρακτηριστικό είναι το κείμενο που δημοσιεύτηκε με πρωτοβουλία πανεπιστημιακών καθηγητών, λογίων και φοιτητών στη Γερμανία, το οποίο μεταξύ άλλων τόνιζε τα ακόλουθα: «Ανθρωπιά και καθήκον μάς ζητούν να τρέξουμε στους Χριστιανούς αδελφούς μας, σε βοήθεια των γενναίων Ελλήνων, για να χύσουμε το αίμα μας και να δώσουμε τη ζωή μας για την ιερή αυτή υπόθεση».
Η πρώτη φιλελληνική επιτροπή ιδρύθηκε στην Ελβετία τον Αύγουστο του 1821. Αργότερα, στην Αγγλία ιδρύθηκε το «Φιλελληνικό κομιτάτο», ενώ ανάλογη δράση υπέρ της ελληνικής επανάστασης αναπτύχθηκε στη Γαλλία, στις σκανδιναβικές χώρες και στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.
Στη Γαλλία, όπου ήταν νωπές ακόμα οι μνήμες από την Επανάσταση του 1789, οι εφημερίδες δημοσίευαν συνεχώς ειδήσεις για την Ελληνική Επανάσταση.
ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΕΣ
Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (ΗΠΑ), παρά το διάγγελμα του Προέδρου τους το 1822 υπέρ του αγώνα των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία τους, το φιλελληνικό ενδιαφέρον αρχικά περιορίστηκε κυρίως στη συγκέντρωση και αποστολή ανθρωπιστικής βοήθειας.
Υπήρξαν όμως και Αμερικανοί εθελοντές που πήραν μέρος στην Ελληνική Επανάσταση. Ο πιο γνωστός Αμερικανός φιλέλληνας ήταν ο γιατρός Σάμιουελ Χάου, ο οποίος είχε ιδρύσει νοσοκομείο στην Αίγινα, και σχολείο για τυφλούς στην Κόρινθο. Επιστρέφοντας στις ΗΠΑ ο Σάμιουελ Χάου οργάνωσε έρανο για την Ελληνική Επανάσταση, και με τις δωρεές αγόρασε ρούχα και τρόφιμα, τα οποία έστειλε στην Ελλάδα.
Στις 25 Μαΐου 1821, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, Πρόεδρος της Μεσσηνιακής Γερουσίας και πολιτικός – στρατιωτικός αρχηγός της Μάνης, απηύθυνε στους πολίτες των ΗΠΑ έκκληση βοήθειας. Είναι η πρώτη γνωστή επικοινωνία των Ελλήνων με την Αμερική. Για την αποστολή της έκκλησης εκείνης μεσολάβησαν οι Έλληνες της παρισινής παροικίας, ένας από τους οποίους ήταν ο Αδαμάντιος Κοραής.
Η φιλελληνική κινητοποίηση ολοένα αυξανόταν, και μέσα σ’ αυτό το κλίμα ο Αμερικανός Πρόεδρος Τζέιμς Μονρόε (1758-1831) στο ετήσιο διάγγελμά του το Δεκέμβριο του 1822 αναφέρθηκε στην Ελληνική Επανάσταση, υποστηρίζοντας την αυτοδιάθεση των λαών.
Το Κογκρέσο όμως επέμενε στην αυστηρή ουδετερότητα, καθώς οι ΗΠΑ δεν επιθυμούσαν καμιά ανάμιξη στα θέματα της Ευρώπης, και με την εσωστρέφεια που τις διέκρινε τότε έδειχναν ανέτοιμες να παίξουν ουσιαστικό και πρωταγωνιστικό ρόλο στο εξωτερικό.
Η ουδετερότητα της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής όμως δεν πτόησε καθόλου τον αυθόρμητο ενθουσιασμό της κοινής γνώμης, καθώς το 1823 στην Βοστόνη συστάθηκε ένα φιλελληνικό κομιτάτο.
Τον ίδιο χρόνο συστάθηκαν φιλελληνικά κομιτάτα στη Νέα Υόρκη και στη Φιλαδέλφεια, και στις αρχές του 1824 αντίστοιχα κομιτάτα και σε άλλες πόλεις.
Χαρακτηριστικό είναι ότι τον Απρίλιο του 1824 οι φιλέλληνες της Νέας Υόρκης έστειλαν στο ελληνικό κομιτάτο του Λονδίνου 32.000 δολάρια.
Στις 5 Ιουλίου του 1826 ο Κολοκοτρώνης συνέθεσε επιστολή που δημοσιεύτηκε στις αμερικάνικες εφημερίδες, και στην οποία έγραφε:
«Η Ελλάδα είναι ευγνώμων για τη φιλανθρωπία των Χριστιανών αδελφών μας, που μοιράζονται τον αγώνα μας και υποστηρίζουν με τα χρήματά τους τον αγώνα για την ανεξαρτησία.
Οι Έλληνες είναι αποφασισμένοι να ζήσουν ή να πεθάνουν ελεύθεροι, και δεν φοβούνται να χύσουν το αίμα τους ή το θάνατο των παιδιών και των γυναικών τους. Είναι έτοιμοι να δεχτούν το θάνατο αντί την σκλαβιά και τώρα, πιο πολύ από ποτέ, είναι ενωμένοι εναντίον των Τούρκων. Μην σταματήσετε να συνεισφέρετε. Βοηθάτε την ανθρωπότητα και κάνετε το θέλημα του Θεού».
Μετά από τις προαναφερθείσες εξελίξεις, ένας αριθμός Αμερικανών, αν και μικρός σχετικά, πήρε μέρος στην Επανάσταση του 1821.
Την ερχόμενη εβδομάδα θα αναφερθώ σε δύο μεγάλους φιλέλληνες, στον Φρανσουά Ρενέ ντε Σατωμπριάν και στον Λόρδο Βύρωνα.