Αδιαμφισβήτητο γεγονός αποτελεί κατά το τελευταίο διάστημα η οικονομική κρίση, που πλήττει, λίγο ή πολύ, σχεδόν κάθε γωνιά του πλανήτη. Η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση, αν και κατά τα φαινόμενα, η χώρα μας δεν είναι από εκείνες που έχουν υποστεί τις μεγαλύτερες συνέπειες της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης.
Αποτέλεσμα της κρίσης είναι η αύξηση των περιπτώσεων αδυναμίας εκ μέρους πολλών εμπόρων και επιχειρηματιών να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους. Αυτό αποδεικνύεται με γεγονότα όπως η αύξηση των ακάλυπτων επιταγών, των κατασχέσεων/πλειστηριασμών, αλλά και η καταγγελία δανειστικών συμβάσεων επιχειρήσεων λόγω μη πληρωμής των δόσεων ή μη καλύψεως του αλληλόχρεου λογαριασμού με την τράπεζα.
Κατά το νόμο στην Ελλάδα, ένας έμπορος που δεν πληρώνει εμπροθέσμως μπορεί να υποβληθεί σε προσωπική κράτηση. Η αποτελεσματικότητα αυτής της διατάξεως έχει τελευταίως αμφισβητηθεί λόγω της εφαρμογής του άρθρου 11 του Διεθνούς Συμφώνου για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα του ΟΗΕ.
Το Σύμφωνο αυτό ορίζει ότι κανείς δεν φυλακίζεται αποκλειστικώς λόγω της αδυναμίας του να εκπληρώσει συμβατική υποχρέωση. Πολύ απλά, αυτό σημαίνει ότι ένας έμπορος μπορεί να αποφύγει την προσωπική κράτηση, εάν αποδείξει στο δικαστήριο ότι δεν εκπληρώνει τις υποχρεώσεις του επειδή έχει αντικειμενική αδυναμία να πληρώσει και όχι επειδή δύναται να πληρώσει, αλλά επιλέγει να μην το κάνει.
Οι έννοιες είναι πολύ λεπτές. Τι σημαίνει αδυναμία να εκπληρώσεις συμβατική υποχρέωση; Κάθε έμπορος που δεν πληρώνει μπορεί να ισχυρισθεί αδυναμία για να αποφύγει τις υποχρεώσεις του. Αδυναμία σημαίνει ότι πρέπει το δικαστήριο να πεισθεί ότι ο έμπορος έχει καταβάλει κάθε προσπάθεια εξεύρεσης χρημάτων, ενεργών καλοπίστως και σύμφωνα με τα συναλλακτικά ήθη, αλλά αδυνατεί αντικειμενικώς να πληρώσει.
Ο ισχυρισμός περί αδυναμίας εκπληρώσεως, ώστε να αποφευγθεί η προσωποκράτηση, πρέπει να υποβληθεί με ένσταση του εναγομένου και πρέπει να αποδειχθεί από τον ίδιο. Μάλιστα, ο Άρειος Πάγος στην υπ’ αριθ. 1011/2007 απόφασή του έκρινε ότι η αδυναμία εκπληρώσεως του εμπόρου, για να τον γλυτώσει από την φυλακή, δεν χρειάζεται να είναι ανυπαίτια. Ακόμα δηλαδή και από δική του υπαιτιότητα, έλλειψη προσοχής και επιμέλειας, από κακή κρίση, εσφαλμένη εκτίμηση των οικονομικών συνθηκών ή από υπερεκτίμηση των δυνατοτήτων της επιχειρήσεώς του ο έμπορος περιήλθε σε οικονομική αδυναμία, πάλι μπορεί να απαλλαγεί της προσωποκρατήσεως.
Ωστόσο, δεν γλυτώνει την προσωπική κράτηση εάν αποδειχθεί ότι ο ίδιος ο έμπορος σκοπίμως και δολίως έφερε τον εαυτό του σε κατάσταση αδυναμίας ακριβώς για να μην πληρώσει τα χρέη του. Εάν δηλαδή αποδειχθεί ότι ο έμπορος περιήλθε σε πραγματική αδυναμία εκπληρώσεως, αλλά αυτό δεν συνέβη λόγω της οικονομικής κρίσης, ούτε λόγω απρόβλεπτων γεγονότων, ούτε καν από δικές του απερίσκεπτες ενέργειες κατά την άσκηση της εμπορίας του, αλλά ειδικώς επειδή ο ίδιος δολίως κατέστησε τον εαυτό του οικονομικά αδύναμο, ώστε να αποκτήσει το νομικό αυτό επιχείρημα και να αποφύγει την προσωποκράτηση.
Γίνεται αντιληπτό ότι συχνά τα όρια αποδείξεως είναι δυσδιάκριτα, ενάμεσα στο αν ο έμπορος περιήλθε σε οικονομική αδυναμία εκπληρώσεως υπαιτίως μεν, δηλ. από δικές του εσφαλμένες εμπορικές κινήσεις, αλλά όχι δολίως, δηλ. όχι ότι επίτηδες θέλησε την οικονομική του αδυναμία ώστε να την χρησιμοποιήσει στο δικαστήριο για να αποφύγει τις βαρύτατες συνέπειες της κράτησης στην φυλακή λόγω εμπορικών χρεών.
Πάντως, ο Άρειος Πάγος στην ανωτέρω απόφασή του έκρινε ότι το Εφετείο είχε κάνει λάθος με το να αξιώσει από τον έμπορο την απόδειξη της ανυπαίτιας αδυναμίας εκπληρώσεως των υποχρεώσεών του, καθότι ο νόμος (το Διεθνές Σύμφωνο εν προκειμένω, που στην Ελλάδα υπερισχύει των απλών νόμων), αξιώνει μόνο αδυναμία εκπληρώσεως, χωρίς να απαιτεί η αδυναμία αυτή να είναι και ανυπαίτια για τον έμπορο.
* Ο Χρήστος Ηλιόπουλος είναι Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω, Master of Laws. e-mail: bm-bioxoi@otenet.gr