ΣΤΗΝ ψυχανάλυση όταν μιλάμε για μύθους, στην πραγματικότητα μιλάμε για έναν και μόνο μύθο: αυτόν του Οιδίποδα.
ΠΑΝΩ σε αυτόν το μύθο στηρίχθηκε, όχι μόνο ο μεγάλος Σίγκμουντ Φρόιντ – που δίκαια θεωρείται ο πατέρας της ψυχανάλυσης – αλλά και όλοι οι υπόλοιποι μεγάλοι ψυχαναλυτές που ακολούθησαν, μη εξαιρούμενου και του Ζακ Λακάν.
ΟΛΟΙ οι υπόλοιποι μύθοι που χρησιμοποιήθηκαν για να φωτιστούν (και εξηγηθούν) οι μύχιες ρίζες της ανθρώπινης σεξουαλικής συμπεριφοράς (που ποικίλει κατά περίπτωση), είναι παραλλαγές του μύθου αυτού.
Ο πατροκτόνος Θηβαίος βασιλιάς, η πράξη του οποίου είχε ως επακόλουθο να κάνει παιδιά με τη μάνα του, ήταν η αρχέγονη αιμομικτική «κατάρα», η μεγάλη ενοχή. Η «μάνα», όπως θα λέγαμε σήμερα, των «απαγορεύσεων».
Ο μύθος του Οιδίποδα, όσο κανένας άλλος, ασκεί στους ανθρώπους μια ξεχωριστή «γοητεία» και δεν είναι τυχαίο, ότι πριν τους ψυχαναλυτές, τον «σπούδασαν» και οι μεγάλοι τραγωδοί της αρχαιότητας. Ο Ευριπίδης και ο Σοφοκλής.
ΜΕ τον ίδιο μύθο (το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, δηλαδή), αλλά με μια ακόμα πιο «διαστροφική» εκδοχή του ασχολήθηκε ο συμπατριώτης μας σκηνοθέτης, Πάνος Κούτρας, στην ταινία του «Στρέλλα», που προβάλλεται αυτές τις μέρες στην Μελβούρνη στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου.
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΑ, να πούμε, πριν επανέλθουμε στο θέμα, ότι το Φεστιβάλ συνεχίζεται στις αίθουσες του Como μέχρι και την Δευτέρα και ορισμένες ταινίες του είναι αρκετά καλές και ενδιαφέρουσες.
ΑΞΙΟΣΗΜΕΙΩΤΟ είναι, επίσης, ότι το παρακολουθούν αρκετοί συμπάροικοι, νέοι στην πλειοψηφία τους, που σημαίνει ότι έχει μέλλον. Ενδεχομένως, μάλιστα, να ξεπεράσει φέτος κάθε προηγούμενο ρεκόρ προσέλευσης κόσμου.
ΝΑ προσθέσω ότι έχει βελτιωθεί αρκετά η κατάσταση σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, αφού είναι λίγοι σχετικά αυτοί που μιλούν κατά τη διάρκεια των προβολών.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΙ, βέβαια, να υφίσταται το πρόβλημα, ότι ορισμένοι γελούν ακόμα και στις δραματικές ταινίες, χωρίς κανένα λόγο, αλλά τι να κάνουμε; Οι τηλεθεατές, γιατί περί τηλεθεατών του Αντένα πρόκειται και όχι κινηματογραφόφιλων, είναι άλλης ποιότητας σινεφίλ.
ΑΣ επανέλθουμε, όμως, στην «Στρέλλα» του Κούτρα, που σόκαρε προχθές το βράδυ αρκετούς θεατές, οι οποίοι, όμως, την παρακολούθησαν αδιαμαρτύρητα χωρίς να βρίζουν και να φωνάζουν, όπως άλλες φορές, «αίσχος». Είναι και αυτό κάποια πρόοδος στα κινηματογραφικά ήθη.
ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ το στόρι της ταινίας είχε να κάνει με έναν 48χρονο (τον Γιώργο) που βγήκε από την φυλακή μετά 15 χρόνια. Ο Γιώργος είχε καταδικαστεί για τον φόνο ενός 17χρονου ανιψιού του.
ΚΑΤΑ τη διάρκεια της δίκης ο φονιάς δεν είπε λέξη για την πραγματική αιτία του (ανεξήγητου) εγκλήματος, την οποία γνώριζε μόνο αυτός και ο 9χρονος τότε γιος του Λεωνίδας.
ΣΤΟ ορεινό χωριό της Αρκαδίας, που διαπράχθηκε το φονικό, ο κόσμος έμεινε με τη μεγάλη απορία για το τι το προκάλεσε. Το αίνιγμα παρέμεινε αίνιγμα μέχρι που ο Γιώργος βγαίνει από τη φυλακή.
ΣΤΗ φυλακή είχε κάποια ομοφυλοφιλική σχέση με έναν νεαρό συγκρατούμενό του στον οποίο μάλιστα υποσχέθηκε ότι θα «περιμένει».
Η υπόσχεση δεν κράτησε πολύ, αφού την πρώτη μέρα της αποφυλάκισής του, γνωρίστηκε σε ένα φτηνό ξενοδοχείο της Αθήνας που κατέληξε με μια όμορφη νεαρή τραβεστί την «Στρέλλα» την οποία και ερωτεύτηκε παράφορα.
ΜΕΧΡΙ εδώ τίποτα το πρωτάκουστο και η ζωή συνέχιζε να κυλά, με τον Γιώργο να ψάχνει να εντοπίσει και τον γιό του Λεωνίδα, ο οποίος είχε εγκαταλείψει το χωριό μετά τον θάνατο της γιαγιάς του σε ηλικία 14 χρόνων. Η μάνα του έχε πεθάνει όταν ήταν 5 χρόνων.
ΤΕΛΙΚΑ, ο Γιώργος έμαθε πού έμενε ο γιός του και την «έστησε» έξω από το σπίτι για την πρώτη αναγνωριστική συνάντηση. Να τον δει πρώτα και στη συνέχεια να τον πλησιάσει και να τού μιλήσει.
ΑΥΤΟ που είδε, όμως, τον εξέπληξε και τον έκανε διστακτικό να τού μιλήσει. Ο Λεωνίδας ήταν μπάτσος. Το τελευταίο πράγμα που περίμενε ο πατέρας. Και αυτό, βέβαια, ήταν η αρχή των μεγάλων (και κατακλυσμικών) εκπλήξεων που έφεραν τα πάνω κάτω και άλλαξαν (ριζικά) πατέρα και γιο.
ΣΕ μια επίσκεψή του στο χωριό, για να πουλήσει το σπίτι που είχε, σε έναν πρώην μπάτσο της χούντας, μετά τη συμφωνία και τα πρώτα κεράσματα για να την επιβεβαιώσουν, ο μπάτσος τον ρώτησε αν συναντήθηκε με το γιό του τον Λεωνίδα.
ΝΑΙ, του απαντά ο Γιώργος, τον συνάντησα. Έγινε και αυτός μπάτσος σαν εσένα. Μπάτσος; Ρωτά ο άλλος έκπληκτος. Ναι, του απαντά ο Γιώργος, μπάτσος.
ΠΑΡΑΞΕΝΟ, του λέει ο συνομιλητής του, γιατί εμείς εδώ άλλα πράγματα ακούμε. Μετά από πιεστικές ερωτήσεις, τελικά ο πατέρας μαθαίνει ό,τι ήξερε όλος ο κόσμος. Ότι δηλαδή ο γιός του είναι τραβεστί και κάνει «πιάτσα» στη Συγγρού!
ΚΕΡΑΥΝΟΣ να χτυπούσε τον πατέρα, λιγότερα τραύματα θα τού άφηνε. Αλαφιασμένος, με εφιαλτικές υποψίες να πλημμυρίζουν το μυαλό του, ξεκινά αμέσως για την Αθήνα. Φτάνοντας στο σπίτι της Στρέλλας, με την οποία πλέον συγκατοικούσε ως ζευγάρι, αρχίζει τις ερωτήσεις.
«ΠΟΙΟΣ είσαι;», «από πού είσαι;», «πώς σε λένε;». Είμαι από ένα ορεινό χωριό της Τρίπολης, του απαντά η Στρέλλα και έφυγα 14 χρονών όταν πέθανε η γιαγιά μου. Τρελάθηκε ο πατέρας.
ΠΑΝΩ στην φοβερή σκηνή που εκτυλίχθηκε μαθαίνουν οι θεατές και την πραγματική αιτία του φονικού, έτσι όπως την εξιστόρησε η Στρέλλα: ο πατέρας είχε σκοτώσει τον 17χρονο ανιψιό του γιατί τον έπιασε να ερωτοτροπεί με τον 9χρονο γιο του Λεωνίδα!
ΑΠΟ ζήλια τον σκότωσες, του λέει ο γιός (πάνω στον καυγά) γιατί το «έκανε» με εμένα και όχι με σένα. Ειπώθηκαν και άλλα πολλά μεταξύ των εραστών, αλλά τα πολύ πιο τραγικά δεν είχαν αποκαλυφτεί ακόμα.
Ο έρωτας μεταξύ τους ήταν τόσο παράφορος που ξεπέρασε ακόμα και αυτές τις φοβερές και πρωτάκουστες ενοχές. Μετά το πρώτο σοκ, άρχισαν και πάλι τα πράγματα να παίρνουν το δρόμο τους και πατέρας και γιος να μοιράζονται την ίδια στέγη.
ΟΛΑ αυτά μέχρι να έλθει το τελειωτικό χτύπημα για τον πατέρα και την σχέση του με την Στρέλλα. Εντελώς συμπτωματικά, ο Γιώργος μαθαίνει ότι ο γιός του έκανε ό,τι έκανε γνωρίζοντας ότι έχει να κάνει με τον… πατέρα του!
ΤΟΝ περίμενε έξω από τη φυλακή, τον ακολούθησε μέχρι το ξενοδοχείο και αφού του ζήτησε φωτιά έγιναν τα όσα πρωτοφανή και ανήκουστα. Ο γιος, ορκιζόμενος, ισχυρίστηκε ότι δεν είχε προσχεδιάσει τίποτα και ό,τι έγινε ήταν αυθόρμητο γιατί τον ερωτεύτηκε.
ΤΡΩΕΙ δεύτερη φρίκη ο πατέρας και σηκώνεται και φεύγει από το σπίτι. Δεν άντεξε, όμως, πολύ και μετά από λίγες μέρες τηλεφώνησε στον γιο, προσποιούμενος ότι ήταν «πελάτης» (η Στρέλλα ζούσε από την πορνεία) και τού ζήτησε να συναντηθούν στο δωμάτιο ενός πανάκριβου ξενοδοχείου.
ΕΚΕΙ τα «είπαν». Η συζήτηση ήταν συναρπαστική (και ανατρεπτική) συγχρόνως και έξω από κάθε μέτρο. Η οργή κατακάθισε και το μυαλό «μίλησε» με τη γλώσσα του ερωτικού πάθους που δεν γνωρίζει ηθική και σύνορα: με τη γλώσσα του σώματος που υπήρχε πριν από τη λογική και τις λέξεις.
ΤΑ ξανασκέφτηκα όλα, λέει σε κάποια στιγμή ο πατέρας στην έκπληκτη Στρέλλα: Σε αγαπώ με όλους τους τρόπους έτσι που ένας πατέρας πρέπει να αγαπά τον γιό του. Φεύγοντας ο γιος γυρίζει ο πατέρας και του λέει: όλα αυτά που έζησες ως παιδί και ως μεγάλος και όλα αυτά που ζήσαμε και θα ζήσουμε δεν είναι παρά μια… στιγμή! Η συνέχεια επί της οθόνης. Η ταινία θα προβληθεί και πάλι αύριο το βράδυ (Παρασκευή) στις 9.15.
ΚΑΤΑΛΗΚΤΙΚΑ, να πούμε (επ’ ευκαιρία) δύο ακόμα λόγια για τον περιβόητο μύθο του Οιδίποδα και πώς τον συνέδεσε ο Λακάν (το αντίπαλο δέος του Φρόιντ) με τον Σαίξπηρ και την, επίσης φοβερή, ιστορία του Άμλετ.
ΟΙ κλασικοί ψυχαναλυτές προσέγγισαν την ιστορία του Άμλετ, εστιάζοντας πάνω στην ανομολόγητη αιμομικτική επιθυμία του ήρωα για την μητέρα του. Έτσι το σοκ που τού προκαλεί ο θάνατος του πατέρα εξηγείται ως τραυματική επίδραση μιας ασυνείδητης βίαιης επιθυμίας, στην προκειμένη περίπτωση της επιθυμίας του θανάτου του πατέρα του, που θα τού απελευθέρωνε το πεδίο προς την μητέρα.
ΣΥΜΦΩΝΑ με τους ψυχαναλυτές, το φάντασμα του πατέρα είναι προβολή της δικής του ενοχής επειδή ευχόταν (ενδόμυχα) το θάνατό του. Για τον ίδιο λόγο μισούσε ως αντίζηλο και τον Κλαύδιο, που τού «πήρε» τη μητέρα και αποστρεφόταν όλες εν γένει τις γυναίκες.
ΣΥΜΦΩΝΑ με την πιο πάνω ερμηνεία, ο Άμλετ είναι μια εκσυγχρονισμένη και πολύ μεταγενέστερη εκδοχή του Οιδίποδα, αφού γράφτηκε από τον Σαίξπηρ 2000 χρόνια αργότερα και πιστοποιεί την ενδυνάμωση της οιδιπόδειας απαγόρευσης της αιμομιξίας από την αρχαιότητα έως τους νεώτερους χρόνους.
ΣΤΟΝ Οιδίποδα, επίσης, έχουμε να κάνουμε με μια καθαρή αιμομιξία, ενώ στον Άμλετ η αιμομικτική επιθυμία απωθείται και μετατίθεται. Ο Ζακ Λακάν έρχεται να ανατρέψει την φροϋδική εκδοχή ισχυριζόμενος ότι ο μύθος του Άμλετ είναι προγενέστερος από αυτόν του Οιδίποδα, αφού απαντάται σε έναν οικουμενικό μύθο από τους παλαιούς σκανδιναβικούς πολιτισμούς μέχρι την αρχαία Αίγυπτο, το Ιράν και την Πολυνησία. Και να πώς το τεκμηριώνει:
Η αφήγηση του Άμλετ, ισχυρίζεται, είναι χρονικά και λογικά πρότερη του οιδιπόδειου μύθου, γιατί κάτι που είναι λογικά πρότερο γίνεται (λόγω απωθημένης μετάθεσης στο υποσυνείδητο) αντιληπτό μόνο ως μια ύστερη, δευτερογενής διαστρέβλωση κάποιας υποτιθέμενης «πρωτότυπης» αφήγησης. Έτσι κάπως λειτουργούν και τα όνειρα σύμφωνα με τον Γάλλο ψυχαναλυτή.
ΩΣ εκ τούτου, ο Λακάν υποστηρίζει ότι είναι μυθική «αφέλεια», ότι δήθεν ο Οιδίποδας δεν γνώριζε τη έκανε που χρησιμοποιήθηκε για να θολώσει κάποια απαγορευμένη γνώση περί της αισχρότητας του πατέρα και την αιμομιξία γενικότερα.
ΤΟ συμπέρασμα για τον οξυδερκή ψυχαναλυτή είναι ότι: ο Οιδίποδας κάνει την πράξη (το φόνο του πατέρα του) γιατί δεν ξέρει τι κάνει. Αντίθετα, ο Άμλετ ξέρει και για το λόγο αυτό είναι ανίκανος να περάσει στην πράξη (να πάρει δηλαδή εκδίκηση για τον θάνατο του πατέρα του).
ΜΕ λίγα λόγια, η περίπτωση της Στρέλλας, η οποία κάνει ό,τι κάνει γνωρίζοντας με ποιον έχει να κάνει, ξεπερνά ακόμα και αυτόν το μύθο του Οιδίποδα που, σύμφωνα με τον Χέγκελ, αποτελεί τον ιδρυτικό μύθο του ελληνικού και δυτικού πολιτισμού.
ΣΥΓΝΩΜΗ αν τα είπα πολύ χοντρικά, αλλά δεν μάς παίρνει και ο χώρος, γιατί γύρω από το θέμα αυτό έχουν γραφεί εκατοντάδες βιβλία και πολλές ερμηνευτικές παραλλαγές. Όσο για την αισχρότητα του πατέρα, που ήθελε μάνες, κόρες και γιους για τις σεξουαλικές του ορμές, έχουν γραφεί, επίσης, πολλά και σ’ αυτόν αναφέρεται και ο μύθος του Κρόνου (στη ελληνική θεογονία) που τον ήθελε να τρώει (ανταγωνιζόμενος ερωτικά) τα παιδιά του.
Ο έρωτας και, κατ’ επέκταση, η σεξουαλικότητα παρά τις προόδους της ανθρωπότητας παραμένει ακόμα «η μαύρη τρύπα της αλήθειας». Αυτά και γεια χαρά.
Μπ. Στ.
