Αφορμή για το σημερινό άρθρο αποτελεί η επιστολή του Νικόλα Ραυτόπουλου (Ν.Κ. 8/3/10), στην οποία γίνεται αναφορά στο όνομά μου. Η εν λόγω επιστολή καταλήγει με την ακόλουθη απόφανση:
«Πάντως, εγώ νομίζω ότι είναι φυσιολογικό για τους ανθρώπους όλων των εποχών να αντιπαθούν τον θάνατο, το ίδιο συνέβαινε και με τους αρχαίους Έλληνες, που δεν φοβόντουσαν μόνο τον θάνατο, αλλά τρόμαζαν ακόμα και στην ιδέα του ότι όταν πεθάνουν δεν θα ξαναδούν ποτέ το φως του ηλίου.»
Είναι φανερό ότι ο επιστολογράφος αρπάζει από τα μαλλιά όλους τους αρχαίους Έλληνες – φιλόσοφους και μη – και τους χώνει μέσα στο ίδιο τσουβάλι. Τους κάνει όλους να φοβούνται τον θάνατο! Βλέπετε, αγαπητοί μου, μέχρι ποιο σημείο μπορεί να φτάσει η ολιγογραμματοσύνη; Αν δεν επέμβω, θα περάσει το μήνυμα του επιστολογράφου ότι, πραγματικά, όλοι οι αρχαίοι Έλληνες τρόμαζαν μπροστά στην ιδέα του θανάτου.
ΑΚΟΥΣΕ, ΦΙΛΕ…
Από τον Όμηρο μέχρι τον Επίκουρο έχουμε χρονική απόσταση πεντέμισι αιώνων. Άλλες οι δοξασίες περί θανάτου του πρώτου, άλλες του δεύτερου. Αλλά ακόμη και μέσα στον ίδιο τον τέταρτο αιώνα π.Χ., άλλες οι περί ψυχής και θανάτου δοξασίες του Πλάτωνα, άλλες του Αριστοτέλη. Πώς λοιπόν τολμάς και μαζεύεις όλους τους αρχαίους Έλληνες, όλων των περιόδων και μορφωτικών επιπέδων, και τους χώνεις μέσα στο ίδιο τσουβάλι; Μήπως επειδή στα βλέφαρά σου κρέμεται το κοφτερό δρεπάνι του Χάρου και λαχταράς ένα κομμάτι «αιώνιας ζωής» πάνω από τα σύννεφα; Πώς προσβάλλεις έτσι τον παππού σου τον Επίκουρο;
Αλλά ίσως πρώτη φορά ακούς αυτό το όνομα. Αν κάτι τέτοιο συμβαίνει, σου παρέχουμε την ευκαιρία να μάθεις κάποια πράγματα γι’ αυτόν τον Έλληνα σοφό. Άκουσε λοιπόν:
Ο Επίκουρος γεννήθηκε στη Σάμο το 341 π.Χ. και πέθανε στην Αθήνα το 270 π.Χ. Οι γονείς του ήσαν Αθηναίοι, εγκαταστημένοι στη Σάμο ως κληρούχοι. Στην Αθήνα ο Επίκουρος ίδρυσε φιλοσοφική σχολή, οι οπαδοί της οποίας έμειναν γνωστοί ως «Επικούρειοι». Θα συναντήσεις τους Επικούρειους στην Αθήνα, τότε που ο Απόστολος Παύλος μίλησε στους Αθηναίους περί «ανάστασης νεκρών» και άλλα ιερά κουραφέξαλα της εποχής εκείνης. Και είναι οι Επικούρειοι (με τους Στωικούς) που χαρακτήρισαν τον Απόστολο Παύλο «σπερμολόγο», δηλ. «φλύαρο» (Πράξεις Αποστόλων, 17:18).
Η φιλοσοφία του Επίκουρου δεν έφτασε ως εμάς ολόκληρη. Βλέπεις, δεν συνέφερε στους πρώιμους χριστιανούς να τη διασώσουν ακέραια και να τη διδάξουν στα σχολεία τους, διότι ο Επίκουρος υποστήριζε, μεταξύ άλλων, ότι: α) δεν μας απειλεί καμιά θεϊκή δύναμη, και (β) δεν υπάρχει μετά θάνατο ζωή. Τέτοιες «ανορθόδοξες» δοξασίες δυναμίτιζαν (και δυναμιτίζουν ακόμη) τις μυαλοθήκες των χριστιανών! Κάτω λοιπόν ο «κερατάς» Επίκουρος και η «θύραθεν» φιλοσοφία του!
Κι αφού κάνεις λόγο για φόβο θανάτου που, όπως ισχυρίζεσαι, είναι «φυσιολογικό» για όλους τους ανθρώπους να τον νιώθουν, ας δούμε τι λέει ο παππούς σου ο Επίκουρος για το θέμα αυτό.
ΟΥΘΕΝ ΠΡΟΣ ΗΜΑΣ
Σε επιστολή του Επίκουρου προς τον Μενοικέα – η αγαθή τύχη βοήθησε να σωθεί το κείμενο αυτό από τα δόντια των Ελληνοφάγων – διαβάζουμε:
«Κοίτα να συνηθίσεις στην ιδέα ότι ο θάνατος για μας είναι ένα τίποτα. Κάθε καλό και κακό βρίσκεται στην αίσθησή μας. Όμως ο θάνατος σημαίνει στέρηση της αίσθησης. Γι’ αυτό η σωστή εκτίμηση ότι ο θάνατος δεν σημαίνει τίποτα για μας, μας βοηθά να χαρούμε τη θνητότητα του βίου, όχι επειδή μας φορτώνει αμέτρητα χρόνια αλλά γιατί μας απαλλάσσει από τον πόθο της αθανασίας [. . .].
»Το πιο ανατριχιαστικό, λοιπόν, από τα κακά – ο θάνατος – είναι ένα τίποτα για μας, ακριβώς επειδή όταν υπάρχουμε εμείς, αυτός είναι ανύπαρκτος, και όταν έρχεται αυτός, είμαστε ανύπαρκτοι εμείς. Ο θάνατος λοιπόν δεν έχει να κάνει ούτε με τους ζωντανούς ούτε με τους πεθαμένους, αφού για τους ζωντανούς δεν υπάρχει, ενώ οι πεθαμένοι δεν υπάρχουν πια.
»Βέβαια, οι πολλοί άλλοτε πασχίζουν ν’ αποφύγουν το θάνατο σαν να είναι η πιο μεγάλη συμφορά, και άλλοτε τον αποζητούν για ν’ αναπαυθούν από το δεινά της ζωής. Αντίθετα, ο σοφός ούτε τη ζωή απαρνιέται ούτε την ανυπαρξία φοβάται».
ΚΛΕΙΝΟΝΤΑΣ…
Η αρχαία ελληνική περί θανάτου αντίληψη δεν είναι μονολιθική. Ο Πλάτων λ.χ. θέλει την ψυχή να είναι αθάνατη, ο Αριστοτέλης δεν τη θέλει. Οι περισσότεροι Έλληνες φοβούνται τον θάνατο, όχι όμως όλοι. Οι περισσότεροι Έλληνες πιστεύουν στην ύπαρξη «θείας πρόνοιας», αλλά όχι όλοι. Οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν στη μετά θάνατο ζωή, όχι όμως όλοι. Συνεπώς, η άποψη του επιστολογράφου Νικόλαου Ραυτόπουλου ότι «είναι φυσιολογικό για τους ανθρώπους όλων των εποχών να αντιπαθούν τον θάνατο» και ότι όλοι οι Έλληνες φοβούνταν τον θάνατο και τρόμαζαν στην ιδέα ότι δεν θα ξαναδούν ποτέ το φως του ηλίου, είναι μια επιπόλαια και αστήρικτη γενίκευση που προδίδει έλλειψη παιδείας, κυρίως φιλοσοφικής.
Αν τρέμετε μπροστά στην ιδέα του θανάτου, το φάρμακο είναι ένα: η αρχαία ελληνική φιλοσοφία και ιδιαίτερα η επικούρεια φιλοσοφία. Από κανένα ελληνικό σπίτι δεν πρέπει να λείπει ο Επίκουρος – ο νικητής του φόβου του θανάτου. Αγαπώ τον Επίκουρο γιατί δεν πεθύμησε να γίνει αρεστός στους πολλούς, γιατί με λίγο κριθαρόψωμο και λίγο νερό ένιωθε πανευτυχής, γιατί βρήκε μια ατιμασμένη ανθρώπινη ζωή, καταπλακωμένη κάτω από το βάρος της θρησκείας, και την απελευθέρωσε. Όχι, αγαπητοί μου, δεν φοβούνταν όλοι οι Έλληνες τον θάνατο. Μην ακούτε κάποιους κιοτήδες χριστιανούς, που θέλουν να δικαιολογήσουν τον δικό τους φόβο, μεταφέροντάς τον και στον δικό σας νου. Δεν υπάρχουν πανηγύρια πέρα από τον τάφο… Θα σας δω την Τρίτη, 16 του μηνός, στον τρίτο όροφο της Κοινότητας, στις 6.30 μ.μ. Έρρωσθε!
