Ξέρετε, όταν κατά τη δεκαετία του ΄80 σπούδαζα φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο La Trobe, ένας από τους κλάδους της Φιλοσοφίας στον οποίο είχα επενδύσει πολύ χρόνο μελέτης, ήταν αυτός της Φιλοσοφίας της Θρησκείας. Η θρησκεία – μια λέξη που κατά τον Πλούταρχο πιθανόν να προέρχεται από τα οργιαστικά θρησκευτικά τελετουργικά των γυναικών της Θράκης – για κάποιον λόγο τράβηξε (κι εξακολουθεί να τραβά) την προσοχή μου. Με εξαίρεση τον Βουδισμό (φιλοσοφική θρησκεία χωρίς επουράνιο επόπτη), οι θρησκείες στη λεκάνη της Μεσογείου, αλλά και αλλού, επικεντρώνονται κυρίως στα παζαρέματα με κάποιον θεό ή θεούς. Λένε οι θεοί στους ανθρώπους: «Αν κάνετε το Α, θα κερδίσετε το Β».
Αυτόν τον Θεό του ανοιχτού παζαρέματος κυνηγούσα να βρω όταν ήμουν στην Κουηνσλάνδη και παρακολουθούσα από απόσταση μισής αναπνοής τις πρόσφατες καταστροφικές πλημμύρες που έπληξαν τον τόπο. Ρωτώ τον Βίτκο, που σπούδασε Φιλοσοφία της Θρησκείας: «Ρε συ, φίλε, βλέπεις πουθενά τον Θεό του Αβραάμ πίσω από τα μαύρα σύννεφα;» Κι ενώ περίμενα να μου πει: «Όχι, δεν τον βλέπω, χάθηκε στη μάχη», αυτός μου απαντά: «Ναι, τον βλέπω, εκεί στα θολά λασπόνερα του ποταμού. Πνίγεται μαζί με τους ανθρώπους…»
ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ
Ένα από τα πολλά (και δύσκολα) φιλοσοφικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε, είναι το «πρόβλημα του φυσικού κακού». Ψάχνουμε να βρούμε ποιος είναι ο ιδρυτής των φυσικών καταστροφών. Δηλαδή, ψάχνουμε να βρούμε ποιος έχει στήσει τις εκρήξεις των ηφαιστείων, ποιος έχει φορτώσει τα σύννεφα με νερό που πνίγει τους ανθρώπους, ποιος παίζει παιχνίδια με τη λέπρα, ποιος διατάζει ένα καρκινικό κύτταρο να ροκανίσει τον εγκέφαλο ενός μικρού παιδιού…
Η κοινή λογική ρίχνει στα πόδια μας τα εξής ερωτήματα: «Πώς μπορεί ένας παντοδύναμος, παντογνώστης, πανάγαθος Θεός να επιτρέπει τις φυσικές καταστροφές να πλήττουν τους ανθρώπους; Μήπως δεν μπορεί να τις αποτρέψει; Τότε τι σόι παντοδύναμος Θεός είναι; Μήπως δεν θέλει να τις αποτρέψει; Τότε τι σόι πανάγαθος Θεός είναι; Μήπως δεν μπορεί να τις προβλέψει; Τότε το σόι παντογνώστης Θεός είναι; Τέλος, μήπως δεν κατάφερε να φτιάξει μια καλύτερη Γη, χωρίς σεισμούς, χωρίς, τυφώνες, χωρίς πλημμύρες, χωρίς θανατηφόρες πανδημικές ιώσεις; Τότε τι σόι πάνσοφος Θεός είναι;
Τα ερωτήματα αυτά ξεπηδούν μέσα στα στενορύμια του μυαλού μου, κάθε φορά που βλέπω να καλπάζει κατά πάνω μας μια φυσική καταστροφή – είτε τυφώνας είναι αυτή είτε σεισμός είτε πλημμύρα είτε ξηρασία είτε θανατηφόρα πανδημική ίωση. Μέσα στη φυσική καταστροφή ψάχνω να βρω τον Θεό του Αβραάμ, που έγινε και Θεός των Νεοελλήνων, για να του θέσω τούτο το απλό ερώτημα: «Θεέ, αφού ισχυρίζεσαι ότι αγαπάς πολύ τον άνθρωπο, γιατί δεν φρόντισες να του φτιάξεις έναν περισσότερο φιλικό πλανήτη για να ζει το δημιούργημά σου χωρίς πόνο; Εγώ που έχω ένα καναρίνι στο κλουβί, φρόντισα να του εξασφαλίσω το καλύτερο περιβάλλον, μακριά από αγριόγατες και ποντίκια, για να χαίρεται τη ζωή του όσο περισσότερο γίνεται και να πνίγεται στο τραγούδι από το πρωί ως το βράδυ. Εσύ γιατί δεν τα κατάφερες;»
Η ΔΗΘΕΝ «ΛΥΣΗ»
Στο «πρόβλημα του φυσικού κακού» έρχονται κάποιοι χριστιανοί θεολόγοι και προσφέρουν «λύσεις». Μία από αυτές είναι ετούτη εδώ: Το φυσικό κακό υπάρχει στον κόσμο, αλλά υπάρχει μόνο και μόνο για να υπηρετεί τον «θείο σκοπό» ενός μεγαλύτερου καλού. Είναι αυτό που πολλές φορές ονομάζουμε «αναγκαίο κακό», που οδηγεί σε κάτι πολύ ωφέλιμο. Συνεπώς, σύμφωνα με τους θεολόγους αυτούς, το φυσικό κακό – και το κάθε κακό – στον κόσμο είναι μια ανθρώπινη αυταπάτη. Στην ουσία το κακό είναι «καλό»: τελειοποιεί τις ψυχές των ανθρώπων και τις ετοιμάζει για την άλλη, την «αιώνια ζωή». Μακάρι να γίνονται κάθε μέρα καταστροφικές πλημμύρες, γιατί εξαιτίας τους γινόμαστε καλύτεροι άνθρωποι.
Διάβολε, τι σόι επιχείρημα είναι αυτό; Δηλαδή πρέπει να φτάσουμε στο σημείο να παρακαλάμε τον Θεό να μας τιμωρεί πιο σκληρά για να φτιάξουμε καλύτερες ψυχές; Πρέπει η μάνα του παιδιού που ο καρκίνος ροκάνισε τον μικρό, αθώο εγκέφαλό του να ευχαριστεί τον Θεό γιατί της πρόσφερε την ευκαιρία να γίνει καλύτερη χριστιανή;
Όχι, αγαπητοί μου. Το επιχείρημα αυτό είναι διάτρητο και δεν κρατά πολύ νερό. Όποιος Θεός μεταχειρίζεται το φυσικό κακό για να φτάσει στο καλό, πάσχει από έλλειψη φαντασίας. Ο Θεός του Αβραάμ μεταχειρίστηκε τον κατακλυσμό για να φτιάξει καλύτερους ανθρώπους, και απέτυχε. Μετά θυσίασε τον γιο του, και πάλι απέτυχε! Μετά έστειλε τον προφήτη Μωάμεθ, και πάλι απέτυχε! Όχι, στη μαλλιαρή πλάτη του ανθρώπου δεν πρόκειται να φυτρώσουν λευκές φτερούγες. Αν ο Θεός ήθελε να φτιάξει καλύτερους ανθρώπους, δεν έπρεπε να φτιάξει τον Αδάμ από λάσπη. Το πνεύμα και μόνο έφτανε, φτάνει να ήταν πνεύμα αγαθό.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Το «πρόβλημα του φυσικού κακού» δεν έχει εύκολη λύση. Δεν συμβιβάζεται η ταυτόχρονη ύπαρξη ενός καλού Θεού κι ενός κακού κόσμου. Αν ο Θεός είναι πανταχού παρών, πρέπει να βρίσκεται και δίπλα στις πλημμύρες και να τις παρακολουθεί με απάθεια. Δεν αντέχω άλλο να μου λένε ότι ο Θεός αγαπά τους ανθρώπους την ώρα που τους πνίγει. Τα πανηγύρια του παραλόγου πρέπει να τελειώσουν. Όλοι οι θεοί και θεές στον κόσμο είναι παιχνίδια του ανθρώπινου μυαλού. Ας πάψουμε να είμαστε μικρά παιδάκια που χωρίς «επουράνιο πατέρα» νιώθουν χαμένα. Ας αρχίσουμε να περνάμε από τον μύθο στον λόγο (λογική), από την οργανωμένη θρησκεία (που υπόσχεται πολλά και δίνει λίγα) στην ατομική καθαρή σκέψη.
Δεν θέλω να είμαι ηθικά ωραίος για να κερδίσω κάτι: θέλω να είμαι ηθικά ωραίος για να μην κερδίσω τίποτα. Τα παζαρέματα με τον Θεό του Αβραάμ δεν τα θέλω. Θέλω τα παστρικά παζαρέματα με τους συνανθρώπους μου και τη συνείδησή μου. Δεν θέλω «παράδεισο» και «αιώνια ζωή». Αυτά ας τα απολαύσουν αυτοί που τα έχουν ανάγκη. Δεν πουλάω την ελευθερία μου για ένα κομμάτι άδειου ουρανού!
