ΜΕΡΟΣ 1ο’
ΠΡΟΛΟΓΙΚΑ
Πολλές φορές μιλάμε για «ελληνική συνείδηση». Όμως ποιος έχει ελληνική συνείδηση; Απάντηση: Αυτός που σκέπτεται ελληνικά. Και ποιος είναι αυτός που σκέπτεται ελληνικά; Απάντηση: Αυτός που έχει ελληνική παιδεία. Και πού μπορεί να βρει κανείς ελληνική παιδεία; Απάντηση: Έξω από την Ελλάδα.
Οι πιο πάνω ερωταποκρίσεις αποτελούν αφέψημα προσωπικής μου πείρας. Στην Ελλάδα δεν βρήκα παιδεία ελληνική: βρήκα παιδεία ιουδαιο-χριστιανική. Από μικρό παιδάκι μου έμαθαν να τιτιβίζω τα ονόματα των παιδιών του Ιακώβ, όχι τα ονόματα των παιδιών του Σωκράτη. Στο γυμνάσιο άκουγα θεολογικές αερολογίες, όχι φιλοσοφικές απορίες. «Σκοτώθηκαν» να μου εξηγούν ποιος είναι ο Θεός του Αβραάμ, κι εγώ λαχταρούσα να μάθω ποιος είναι ο Θεός του Αριστοτέλη.
«Εν άλλαις λέξεσι», η Ελλάδα φρόντισε ν’ αποκτήσω άκριτη πίστη, όχι κριτικό νου. Έπρεπε να έρθω εδώ στους Αντίποδες για να συναντήσω (και να σφιχταγκαλιάσω) την ελληνική παιδεία, την ελληνική κοσμοαντίληψη, την ελληνική βιοθεωρία. Εδώ ένιωσα τον Έλληνα να ξυπνά μέσα μου, γιατί εδώ άρχισα να σκέφτομαι ελληνικά. Εδώ πρωτοφόρεσα ελληνικό ποδήρη χιτώνα και ιμάτιο.
Η σειρά των άρθρων που ακολουθεί αποβλέπει σε μια αδρομερή προσέγγιση της ελληνικής φιλοσοφίας. Το «φιλοσοφείν», όπως και το «φιλοκαλείν», είναι η ειδοποιός διαφορά του ελευθερόφρονα Έλληνα, τον απαλλαγμένο από «ιερά βιβλία», άκαμπτα δόγματα και στείρες θρησκευτικές προκαταλήψεις. Δεν ευελπιστώ ότι με τα άρθρα αυτά θα γίνετε φιλόσοφοι, αλλά είμαι βέβαιος ότι θα δείτε το μονοπάτι που οδηγεί από τον μύθο στον λόγο (στη λογική).
ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΜΟΝΟΘΕΪΣΜΟΣ
Υπάρχει η εσφαλμένη άποψη ότι όλοι οι αρχαίοι Έλληνες ήσαν πολυθεϊστές. Και μέσα στη λέξη «όλοι» τσουβαλιάζουν και τους φιλόσοφους. Κακώς. Οι ρίζες του ελληνικού μονοθεϊσμού πάνε πολύ πίσω. Ας πάμε λοιπόν πίσω στον Ξενοφάνη τον Κολοφώνιο (6ος -5ος π.Χ.).
Ο Ξενοφάνης έζησε σε διάφορες πόλεις του ελληνόφωνου κόσμου, αλλά ένα μεγάλο μέρος της ζωής του το πέρασε στη νότια Ιταλία, ιδιαίτερα στην πόλη Ελέα, όπου ίδρυσε φιλοσοφική σχολή, γνωστή ως Ελεατική Σχολή. Σχετικά με το θέμα της θρησκείας, ο Ξενοφάνης τα έβαλε με τους ποιητές Όμηρο και Ησίοδο (όπως και ο Πλάτωνας αργότερα), γιατί φόρτωναν στους θεούς ανθρώπινα χαρακτηριστικά και ανθρώπινες αδυναμίες – κλοπή, μοιχεία κι αλληλοεξαπάτηση («εφθέγξατο θεών αθεμίστια έργα, κλέπτειν μοιχεύειν τε και αλλήλους απατεύειν»).
Αξίζει εδώ να σημειώσουμε την παρατήρηση του Ξενοφάνη ότι οι άνθρωποι φτιάχνουν τους θεούς τους κατ’ εικόνα ανθρώπινη. Λέει χαρακτηριστικά:
«Οι Αιθίοπες λένε ότι οι θεοί τους έχουν κοντή μύτη και μαύρο δέρμα, οι Θράκες λένε ότι οι δικοί τους θεοί είναι γαλανομάτηδες και κοκκινομάλληδες» («Αιθίοπές τε θεούς σφετέρους σιμούς μέλανάς τε Θρήκες τε γλαυκούς και πυρρούς φασι πέλεσθε»).
Πολύ σωστά. Στην Αμερική ο Χριστός απεικονίζεται ξανθός γαλανομάτης, στην Ελλάδα σκούρος σμιχτοφρύδης κι ενίοτε «αγένειος» (χωρίς γένια) και στην Αφρική ίσως κάποτε τον δούμε ολόμαυρο με κοντό κατσαρό μαλλί. Θα είναι μια λογική εξέλιξη.
Ο ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ ΠΡΟΧΩΡΕΙ…
Αλλά ο Ξενοφάνης δεν σταματά εδώ: προχωρεί πιο πέρα και γελοιοποιεί τον έντονο ανθρωπομορφισμού που διακρίνει την ελληνική θρησκεία (και όχι μόνο). Λέει:
«Αν τα βόδια και τ’ άλογα ή τα λιοντάρια είχαν χέρια και μπορούσαν να ζωγραφίσουν και να φτιάξουν αγάλματα όπως οι άνθρωποι, τότε τ’ άλογα θα ζωγράφιζαν τους θεούς σαν άλογα και τα βόδια σαν βόδια» («αλλ’ ει χείρας έχον βόες ίπποι τ’ ηέ λέοντες ή γράψαι χείρεσσι και έργα τελείν άπερ άνδρες, ίπποι μεν θ’ ίπποισι, βόες δε τε βουσίν ομοίας… »).
Κι αυτό σωστό. Ωστόσο ο Ξενοφάνης κάθε άλλο παρά αρνησίθεος ήταν. Πίστευε στην ύπαρξη ενός Θεού «μέγιστου», που δεν μοιάζει με τους ανθρώπους ούτε στο σώμα ούτε στη σκέψη. Ο Θεός αυτός μπορεί να λάβει το ουδέτερο όνομα «Εν» (Ένα). Το Εν είναι αγέννητο, αιώνιο και αναλλοίωτο.
Πολλοί μελετητές, ορμώμενοι από μια παρατήρηση του Αριστοτέλη (Μετά τα φυσικά, 986b), που λέει ότι ο Θεός του Ξενοφάνη είναι ολόκληρος ο κόσμος, εκλαμβάνουν τον Κολοφώνιο φιλόσοφο ως πανθεϊστή. Όμως όπως και να έχει το πράγμα, είναι αναμφίλεκτο γεγονός ότι με τον Ξενοφάνη έχουμε μια πρώτη προσπάθεια σύλληψης του μονοθεϊσμού στον αρχαίο ελληνόφωνο κόσμο. Η «Αγία Τριάδα» του Ξενοφάνη είναι: Θεός, Άνθρωπος και φυσικός κόσμος.
(Συνεχίζεται)