Καζαχστάν, η χώρα των ερήμων και της στέπας

Είναι η χώρα των ερήμων, των αλυκών και των αδρών κορυφών της οροσειράς Τιάν Σαν. Των Ρώσων και Καζάκων. Της λεοπάρδαλης του χιονιού και της Βακτριανής καμήλας. Του φλαμίνγκο και του χρυσού αετού.

Για τους Ευρωπαίους, η Κεντρική Ασία πάντα ήταν μυστική και εξωτική, αν και ήταν λίγοι εκείνοι που τολμούσαν να κάνουν το ταξίδι στο άγνωστο. Δεν είχα αυτή την απορία όταν μου δόθηκε η ευκαιρία να επισκεφθώ το Καζαχστάν.
Καζαχστάν, Κιργιζία, Ουζμπεκιστάν, Τουρκμενιστάν, Τατζικιστάν… Μικρή, πάντα σκεφτόμουν ότι κάποιος έκανε πλάκα προφέροντας τις ονομασίες των πρώην σοβιετικών αυτών χωρών. Αν και η θολή εικόνα για τις χώρες της Κεντρικής Ασίας είχε γίνει πιο σαφής όπως μεγάλωνα, παράλληλα καταλάβαινα ότι ο ερχόμενος κεντρο-ασιατικός γίγαντας κρύβει πολλά μυστήρια.

Το Καζαχστάν είναι η ένατη μεγαλύτερη χώρα του κόσμου, με μόλις 6 άτομα ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, εφόσον το ένα τρίτο της χώρας αποτελείται από στέπες. Καταλαμβάνει τις πρώτες θέσεις και όσον αφορά τους φυσικούς της πόρους διαθέτει πετρέλαιο, ουράνιο, χρυσό και ορυκτά μεταλλεύματα είναι μόνο κάποιοι από τους λόγους που το Καζαχστάν βρίσκεται τα τελευταία χρόνια στα ραντάρ των παγκοσμίων παικτών.
Συνειδητοποίησα το μέγεθος της χώρας, προσπαθώντας να οργανώσω εκδρομή σε κάποια από τα κοντινά εθνικά πάρκα του Αλματί (Άλμα Άτα). Το Αλματί, η μεγαλύτερη πόλη της χώρας, υπήρξε πρωτεύουσα από το 1929 μέχρι και το 1997, όταν την θέση της πήρε η Αστάνα, που στα καζακικά κυριολεκτικά σημαίνει «πρωτεύουσα».

Πρώτον, κατάλαβα ότι στο Καζαχστάν οι αποστάσεις των 300 ή 600 χιλιομέτρων είναι πολύ… κοντινές.
Δεύτερον, κατάλαβα ότι οι δέκα μέρες ήταν αρκετές για να γυρίσεις τη χώρα με το…  αεροπλάνο.

Και, τρίτον, κατάλαβα ότι στο τουλάχιστον 60% της έκτασης της χώρας δεν υπήρχε σήμα κινητής τηλεφωνίας.
Οι μεγάλες εκτάσεις στέπας ήταν δύσκολο να κατοικηθούν. Όχι μόνο γιατί τα προσόντα των τοπίων του Καζαχστάν δεν ήταν φιλόδοξα, αλλά και γιατί έφταιγαν και η παράδοση και οι ιστορικές συνήθειες, εφόσον οι απόγονοι των πάλαι ποτέ μογγολικών φυλών διατηρούσαν για αιώνες το νομαδικό τρόπο ζωής.
Κάπου βαθιά στη συνείδησή τους έχουν μείνει στέπες, το κυνήγι με τους χρυσούς αετούς της στέπας, η ζωή στο γιουρτ – τη σκηνή των νομάδων, ένα είδος φορητού σπιτιού βολικού για τις πολλές μετακινήσεις από μια στην άλλη πλευρά της Κεντρικής Ασίας. Ακόμα και σήμερα, οι Καζάκοι ασχολούνται αποκλειστικά με την κτηνοτροφία. Λες και, με κάποιο θαύμα, το γένος του αγρότη δεν ενσωματώθηκε ποτέ στο γενετικό τους κώδικα.

Μάλλον γι’ αυτό το λόγο, οι Ρώσοι που έχουν μείνει στο Καζαχστάν μετά από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, έχουν συχνά προβλήματα με τους Καζάκους. Η φόρμουλα της κοινής αγροτικής ζωής στα χωριά του γόνιμου νότου του Καζαχστάν δεν βρέθηκε μέχρι σήμερα. Πολύ απλά, επειδή τους Καζάκους τους ενδιαφέρει η κτηνοτροφία και μόνο.

Ο πληθυσμός της χώρας -ένα από τα πιο πλούσια εθνικά μωσαϊκά του κόσμου- εκτός της πλειοψηφίας των Καζάκων, συμπληρώνεται από Ρώσους, Λευκορώσους, Πολωνούς, Ουκρανούς, Ουζμπέκους, Τατάρους, Ουϊγούρους και Αζέρους του Καζαχστάν, όπως και Γερμανούς. Οι Γερμανοί του Καζαχστάν είναι απόγονοι των αιχμαλώτων πολέμου τους οποίους ο Στάλιν έστελνε στις στέπες της Ασίας, όπου πολλοί και παρέμειναν.
Μια από τις μαγείες του Καζαχστάν αποτελεί το γεγονός ότι το σημερινό κράτος βρίσκεται στη μέση ενός από τους σημαντικότερους στην ιστορία δρόμους του μεταξιού, μεταξύ Ανατολής και Δύσης, που από την Κίνα κατευθυνόταν στην Ευρώπη. Οι πόλεις του Καζαχστάν Αλματί, Ταράζ, Σιμκέντ και Οτράρ, ήταν οι κόμβοι από τους οποίους περνούσαν τα καραβάνια.

Κάνει εντύπωση, αν και εξηγείται, ότι σ’ αυτό το σημαντικό σταυροδρόμι δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου διατηρημένα ιστορικά μνημεία. Το προφίλ των νομάδων και η διαμονή τους στο ανοιχτό πεδίο μάχης, πάντα ως στόχος των Μογγόλων, εξηγούν τη σπανιότητα των ιστορικών στοιχείων για την ασυνήθιστη αυτή ομάδα ανθρώπων.

Οι νομάδες δεν δένονταν με συγκεκριμένους τόπους και σταθερούς χώρους διαμονής, και έτσι η κουλτούρα τους δεν χαρακτηριζόταν από πολιτισμικά μνημεία, ωραία κτίρια ή πόλεις.

Η πραγματική κοινωνική και πολιτική οργάνωση μεταξύ των Καζάκων ξεκίνησε στις αρχές του 13ου αιώνα, με την εισβολή των Μογγόλων. Το μαρτυρούν τα διατηρημένα μαυσωλεία των πνευματικών τους ηγετών, τα τζαμιά, οι ανασκαφές πόλεων από το Μεσαίωνα, καταστραμμένα από τις επιθέσεις των ασιατικών μπατίρ και των Μογγόλων Χαν.

Η παλιά πόλη του Οτράρ, το γνωστό νομισματοκοπείο στο Δρόμο του Μεταξιού, θα μείνει γνωστό για το κουράγιο με το οποίο αντιδρούσε επί έξι μήνες στις επιθέσεις των πολεμιστών του Τζένγκις Χαν, αλλά και ως πόλη όπου πέθανε ο Τιμούρ, ένας από τους πιο σημαντικούς ηγέτες των Τατάρων και εγγονός του Τζένγκις Χαν.
Όταν επισκεφτείτε το Καζαχστάν σήμερα, εκείνο που «τραβάει» το μάτι είναι η αρχιτεκτονική των πόλεων. Οι πιο νέες πόλεις, χάρη στον κομμουνισμό, δεν διαφέρουν πολύ από τις πόλεις των ευρωπαϊκών χωρών που είχαν κομμουνιστικό πολίτευμα, κάνοντάς σας να πέσετε στην παγίδα και να χαθείτε στις σκέψεις σας. Μια χώρα της μακρινής Κεντρικής Ασίας θυμίζει την Ανατολική Ευρώπη και τον κομμουνισμό, ενώ στους δρόμους περπατάει ο λαός που ανήκει στη μογγολική φυλή και μιλάει μια τουρκογενή γλώσσα.

Διαφορετική εντύπωση διαμορφώνεται με το χρόνο που θα περάσετε στα ρωσικά και καζακικά χωριά του Νότιου Καζαχστάν, στα οποία βρεθήκαμε.
Δεν πίναμε νερό εκεί, το αντικατέστησαν τα λίτρα τσαγιού απ’ τα βουνά του Τιάν Σαν. Το σαμοβάρι –η παραδοσιακή τσαγιέρα– βρίσκεται πάντα στο τραπέζι, γεμάτη και ζεστή. Το κάθε γεύμα είναι μια μικρή τελετή, που παίρνει μέρος στα χαμηλά τραπέζια του σαλονιού –τα δοσταρχάν– ενώ καθόμαστε στο πάτωμα, στο κουρπεσέ. Το γεύμα περιέχει, κυρίως, γαλακτοκομικά και κρεατικά προϊόντα, που είναι απαραίτητη τροφή για τους νομάδες, δίνοντάς τους δύναμη και αντοχή στους κρύους καζάκικους χειμώνες. Μεταξύ των άλλων, στο τραπέζι βρίσκονται το γάλα της φοράδας και της καμίλας, κούμις και σουμπάτ, τα «καθημερινά» της κουζίνας των Καζάκων.

Με τη φιλοξενία του καζακικού λαού ήταν δύσκολο να βγάλουμε άκρη. Ως δείγμα τιμής, το κάθε ποτήρι του παραδοσιακού ποτού αράκ που μας έβαζε η νοικοκυρά Ζένια, έπρεπε να το πιούμε μέχρι την τελευταία σταγόνα.

«ΜΑΥΡΟΣ ΧΡΥΣΟΣ», ΧΡΥΣΟΣ ΚΑΙ ΟΥΡΑΝΙΟ

Τα τελευταία χρόνια, το Καζαχστάν έχει, από κάθε άποψη, τη φήμη της εισερχόμενης τίγρης-οικονομίας, ενός από τους ενεργητικούς και γεωπολιτικούς «παίκτες» με τις μεγαλύτερες προοπτικές σε διεθνές επίπεδο. Οι φυσικοί πόροι, όπως πετρέλαιο, φυσικό αέριο, χρυσός, ουράνιο, άνθρακας, μαγγάνιο και νικέλιο, ήταν αρόσιμη γη για τη συγκέντρωση του ξένου κεφαλαίου και των επενδύσεων. Έτσι, στις φαρδιές λεωφόρους του Αλματί μπορούσαμε να δούμε τα «στρατηγεία»-εκπροσώπους των μεγάλων διεθνών εταιριών. Όπως υπολογίζεται, οι ξένες επενδύσεις στο Καζαχστάν αγγίζουν σήμερα τα 120 δισεκατομμύρια δολάρια.

Η οικονομία του Καζαχστάν βασίζεται στη γεωργία και τις εξαγωγές των ορυκτών μεταλλευμάτων, από τα οποία στην πρώτη θέση βρίσκονται το φυσικό αέριο και το πετρέλαιο από τις περιοχές της Κασπίας Θάλασσας, τα αποθέματα των οποίων βρίσκονται σε υψηλό επίπεδο.

Το Κασαγκάν, πετρελαιοπαραγωγικός τόπος κοντά στη Κασπία Θάλασσα, είναι το δεύτερο στο μέγεθος πεδίο άντλησης πετρελαίου και φυσικού αερίου στον κόσμο. Εξαιτίας των αποθεμάτων του Καζαχστάν, η τιμή του «μαύρου χρυσού» στη χώρα ανέρχεται στα 60-70 τένγι, ή 40 λεπτά ανά λίτρο.

Η ΠΡΟΣΩΠΟΛΑΤΡΕΙΑ

Ανεξαρτήτως της ανόδου και της εσωτερικής σταθερότητας του κράτους, που δεν μοιάζει με την κατάσταση στη γειτονική Κιργιζία, η δημοκρατία στο Καζαχστάν βρίσκεται χρόνια μακριά από το «καλό δρόμο». Ο πρόεδρός της και απόλυτος κυρίαρχος Νουσουλτάν Ναζαρμπάγιεφ, είναι ο βασικός φορέας της καζακικής προσωπολατρείας και της αυταρχικής διακυβέρνησης. Κάτω από τον απόλυτο έλεγχό του προέδρου βρίσκονται τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης το Κογκρέσο, το νομικό σύστημα και ολόκληρο το πολιτικό σύστημα της χώρας.

Ο δια βίου πρόεδρος έχει βάλει θεμέλια και στην καινούργια πρωτεύουσα, την Αστάνα. Έκανε την Αστάνα την πρωτεύουσα του κράτους, αλλά, όπως λένε οι πολίτες, και το προσωπικό του οικισμό.

Παρά το αυταρχικό καθεστώς και τις περιορισμένες πολιτικές ελευθερίες, οι Καζάκοι και οι Ρώσοι δεν αντιστέκονται στην εδώ και 19 χρόνια (!) κυβέρνηση. Στις τελευταίες πρόωρες εκλογές φέτος τον Απρίλιο, ο Ναζαρμπάγιεφ εξασφάλισε το απίστευτο 95 % των ψήφων. Οι πολίτες φέρνουν ως επιχείρημα το ότι είναι καλύτερη η δική τους ελευθερία με τον Ναζαρμπάγιεφ, παρά οι πόλεμοι και οι συγκρούσεις με τους οποίους αγωνίζεται η γειτονική Κιργιζία.

 Ο 70χρονος Ναζαρμπάγιεφ είναι πανταχού παρών, όχι μόνο στα μουσεία και στις αφίσες των πόλεων, αλλά ακόμα και στο καινούργιο δημοτικό σχολείο του μακρινού χωριού, στο οποίο βρεθήκαμε, υπήρχε το σχήμα του αρχικού γράμματος του επωνύμου του, το κυριλλικό Ν.

Η λατρεία για τον όχι και τόσο δημοκρατικό πρόεδρο αντλεί ακόμα τις ρίζες της του από το γεγονός ότι ο Ναζαρμπάγιεφ έφερε την ανεξαρτησία στο πρώην αυτό σοβιετικό κράτος. Γι’ αυτό, ειδικά ανάμεσα στους νεαρούς Καζάκους, δεν ενοχλεί η θητεία του, που ξεκίνησε το 1992. Στο μεταξύ, οι πιο ηλικιωμένοι, ανακαλώντας στην μνήμη τους τα χρόνια που έχουν ζήσει στη Σοβιετική Ένωση, λένε νοσταλγικά ότι η ζωή ήταν καλύτερη τότε, όταν ήσαν μέρος μιας ολόκληρης παλέτας διαφορετικών εθνών και θρησκευμάτων.

Με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, στην ουσία δημιουργήθηκε η διαίρεση στο εσωτερικό των οντοτήτων του. Η Κιργιζία, το Ουζμπεκιστάν, Καζαχστάν και τα υπόλοιπα κράτη της Κεντρικής Ασίας εξακολουθούν να είναι πυρήνας των πιθανών συγκρούσεων μεταξύ των εθνών που στη Σοβιετική Ένωση ζούσαν στην ευημερία.