Στο προηγούμενο άρθρο τονίσαμε ότι η ασώματη ψυχή δεν μπορεί να κινείται στον φυσικό χώρο, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν έχει φυσικές διαστάσεις (ύψος, πλάτος, βάθος). Επίσης, τονίσαμε την απουσία ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, που κάνουν την μια ασώματη ψυχή να ξεχωρίζει από μιαν άλλη. Τις δυσκολίες αυτές τις αντιπαρήλθε ο Πλάτωνας, αλλά όχι ο Αριστοτέλης. Ας δούμε τι λέει ο Σταγειρίτης σοφός. Διαβάζουμε επιλεκτικά από την Περί ψυχής πραγματεία του (Βιβλίο Πρώτο, 402a).
«Παραδεχόμαστε ότι η γνώση είναι ένα από τα καλά και πολύτιμα πράγματα (των καλών και τιμίων). Επίσης παραδεχόμαστε ότι μία επιστήμη είναι καλύτερη ή πολυτιμότερη από μιαν άλλη, είτε επειδή είναι πιο ακριβής είτε επειδή στρέφεται γύρω από ανώτερα και περισσότερο αξιοσπούδαστα πράγματα. Δικαιολογημένα λοιπόν θα μπορούσαμε να τοποθετήσουμε την επιστήμη, που ασχολείται με την ψυχή, ανάμεσα στις πρώτες επιστήμες, δεδομένου ότι και πιο ακριβής είναι και πιο ανώτερη. Επιπλέον, φαίνεται ότι η γνώση, σχετικά με την ψυχή, συμβάλλει πολύ στην κατανόηση ολόκληρης της αλήθειας γύρω από τη φύση (περί την φύσιν αληθείας).»
ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΕΙΔΗ ΨΥΧΗΣ
Διακόπτουμε εδώ την ανάγνωση για να πούμε δυο λόγια, σχετικά με το πώς εννοούσαν οι αρχαίοι πρόγονοί μας τη λέξη «φύση». Η λέξη αυτή συνδέεται στενά με το ρήμα «φύω» (παράγω, γεννώ, κάνω κάτι να φυτρώσει). Πίσω από τη φύση υπάρχει η ψυχή και ο νους, ο οποίος με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους κινεί και δίνει ζωή στο Σύμπαν. Επιπλέον, ο νους δίνει το μέτρο, το σχήμα, και την αρμονία. Να θυμηθούμε εδώ ότι το παρατσούκλι του Αναξαγόρα (φίλος και δάσκαλος του Περικλή) ήταν ο «Νους», επειδή δίδασκε ότι ο κόσμος είναι κόσμημα που το κατασκεύασε κάποιος «νους».
Από τα άψυχα φυσικά στοιχεία (αέρας, φωτιά, νερό, χώμα), ανώτερη μορφή έχουν τα «φυτά» (φυόμενα), τα οποία –σύμφωνα με τον Αριστοτέλη– έχουν την πρώτη (και πιο στοιχειώδη) ψυχή, που ονομάζεται «φυτική» ή «αυξητική» ψυχή. Χωρίς την στοιχειώδη αυτή ψυχή, δεν υπάρχει «ζώον», δηλ. ζωντανό πράγμα.
Μετά τα «φυτά», η αμέσως επόμενη βαθμίδα είναι τα «ζώα», τα οποία διαφέρουν από τα «φυτά» ως προς το ότι, εκτός από την «φυτική ψυχή», έχουν και την «αισθητική ψυχή», καθώς και την ικανότητα να κινούνται στον χώρο (με εξαίρεση τα αγαπημένα μου στρείδια!).
Τέλος, μετά τα «ζώα», έρχεται ο «άνθρωπος» (ανήρ + ωψ), ο οποίος, εκτός από την «φυτική» και την «αισθητική» ψυχή, έχει και τη «λογική ψυχή». Επιπρόσθετα, έχει και τον «νου», οποίος είναι ανώτερος από τη «λογική ψυχή».
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ
«Η ψυχή είναι, κατά κάποιον τρόπο, η βάση των ζωντανών οργανισμών (αρχή των ζώων). Ζητούμε λοιπόν να εξετάσουμε και να γνωρίσουμε (θεωρήσαι και γνώναι) τη φύση, αλλά και την ουσία, της ψυχής. Ωστόσο, από κάθε πλευρά, πρόκειται για ένα από τα πιο δύσκολα ζητήματα, προκειμένου να έχει κανείς ακριβή γνώση για την ψυχή.
»Πρώτα απ’ όλα, ίσως είναι ανάγκη να καθορίσει κανείς τι πράγμα είναι η ψυχή: Είναι ποιότητα; Είναι ποσότητα; Είναι σύνολο μερών (μεριστή); Είναι μονοκόμματη (αμερής); Είναι όλες οι ψυχές ίδιες; Αν δεν είναι ίδιες, τότε σε τι διαφέρουν μεταξύ τους; Διαφέρουν ως προς το είδος ή ως προς το γένος;
»Αυτοί που συζητούν για την ψυχή, ασχολούνται μόνο με την ψυχή του ανθρώπου. Πρέπει όμως να προσέξουμε να μη μας διαφύγει ανεξέταστο το ερώτημα, αν και κατά πόσο ο ορισμός της ψυχής είναι ένας και μοναδικός, όπως συμβαίνει με τον ορισμό του «ζώου, ή μήπως για κάθε ψυχή υπάρχει ξεχωριστός ορισμός, όπως για παράδειγμα ο ορισμός της ψυχής του αλόγου, του σκύλου, του ανθρώπου, του θεού. Από την άλλη, αν δεν υπάρχουν πολλές ψυχές, αλλά απλώς υπάρχει μία ψυχή, που αποτελείται από πολλά μέρη ή δυνάμεις, εμείς τι θα εξετάσουμε πρώτα: το σύνολο ή τα μέρη;»
ΟΙ ΠΡΟΓΕΝΕΣΤΕΡΟΙ
«Εξετάζοντας το θέμα της ψυχής, είναι απαραίτητο να συμπεριλάβουμε και τις δοξασίες των προγενέστερων φιλοσόφων, και όσα έχουν ειπωθεί σωστά για την ψυχή, να τα αποδεχτούμε, όσα δεν ειπώθηκαν σωστά, να τα απορρίψουμε.
»Φαίνεται λοιπόν ότι το έμψυχο διαφέρει από το άψυχο, κυρίως σε δύο πράγματα: στην κίνηση και την αίσθηση. Μόνο τα δύο αυτά χαρακτηριστικά, σχετικά με την ψυχή, παραλάβαμε από τους προγενέστερους. Κάποιοι από αυτούς υποστηρίζουν ότι «ψύχη» είναι το πράγμα που προκαλεί την κίνηση (ψυχήν είναι το κινούν). Παρατηρώντας ότι το ακίνητο πράγμα δεν μπορεί να κινεί κάτι άλλο, υπέθεσαν ότι η ψυχή είναι κάτι που κινείται. Έτσι, ο Δημόκριτος λέει ότι η ψυχή μοιάζει με τη φωτιά και τη θερμότητα. Κάποιοι άλλοι λένε ότι «ψυχή» είναι αυτό που κινεί τον εαυτό του, γιατί δέχονται ότι η κίνηση συγγενεύει πολύ με την ψυχή, και ότι η ψυχή είναι αυτή που κινεί τα πάντα (πάντα κινείσθαι δια την ψυχήν).
»Ο Αναξαγόρας όμως δεν δίδασκε αυτά που δίδασκε ο Δημόκριτος, γιατί ο Δημόκριτος ξεκάθαρα είπε ότι η ψυχή και ο νους είναι ένα και το αυτό (ψυχήν ταυτόν και νουν). Ο Εμπεδοκλής έφτιαξε την ψυχή ν’ αποτελείται απ’ όλα τα στοιχεία και πίστευε ότι το καθένα από αυτά είναι ψυχή, λέγοντας τα εξής: «Με το χώμα βλέπουμε το χώμα, με το νερό, το νερό. Με τον αιθέρα βλέπουμε τον θείο αιθέρα, με τη φωτιά, την καταστρεπτική φωτιά. Με τη στοργή βλέπουμε τη στοργή, με τη διχόνοια βλέπουμε την ολέθρια διχόνοια». Με τον ίδιο τρόπο και ο Πλάτωνας, στον διάλογό του Τίμαιος, δημιουργεί την ψυχή από τα στοιχεία, γιατί πιστεύει ότι με το όμοιο γίνεται γνωστό το όμοιο (γινώσκεσθαι τωι ομοίωι το όμοιον).
(Συνεχίζεται)
