Σήμερα κλείνω τη σειρά για την Αθηναϊκή Δημοκρατία, και τις πολιτισμικές εξελίξεις που πυροδότησε κατά τη διάρκεια του 5ου π.Χ. αιώνα.
Το θέμα που θα διαπραγματευτώ σήμερα είναι η τραγωδία «Αντιγόνη» του Αθηναίου δραματικού ποιητή Σοφοκλή. Επέλεξα αυτήν τη συγκεκριμένη τραγωδία γιατί είμαι της γνώμης πως σε αυτήν ο Σοφοκλής πραγματεύεται θέματα που αντικατοπτρίζουν τις δημοκρατικές αντιλήψεις στην Αθήνα της εποχής του, σε αντιπαράθεση με την απολυταρχική νοοτροπία των τυραννικών καθεστώτων που επικρατούσαν ως τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ.

Επίσης, στην τραγωδία του αυτή ο Σοφοκλής θίγει το ζωτικό θέμα για ένα δημοκρατικό καθεστώς: την ισχύ και την αυθεντία των γραπτών νόμων σε αντιπαράθεση με τους άγραφους πατροπαράδοτους νόμους. Παράλληλα απεικονίζει τη σύγκρουση της προσωπικής συνείδησης με τις επιταγές της πολιτείας, ιδιαίτερα όταν αυτές έχουν απολυταρχικό χαρακτήρα.

Η Αντιγόνη είναι η ηρωίδα, η οποία συγκρούεται με την ανδρική εξουσία, όχι για να επιβάλει την προσωπικότητά της, ή από εκδικητικότητα, αλλά γιατί υπακούει στη συνείδησή της, τιμάει την οικογένειά της, και σέβεται τις επιταγές του εθιμικού νόμου.

Πριν επεκταθώ στη συζήτηση των θεμάτων που ο Σοφοκλής διαπραγματεύεται στην τραγωδία αυτή, θα βοηθήσει στην παρακολούθησή τους μια συνοπτική αναφορά στην πλοκή της τραγωδίας. Δεν θα επεκταθώ στον μύθο που αναφέρεται στον Οιδίποδα, πατέρα της Αντιγόνης, γιατί ο χώρος δεν το επιτρέπει.
Αρχίζω από το θάνατο του Οιδίποδα, βασιλιά της αρχαίας Θήβας. Από τα τέσσερα παιδιά του Οιδίποδα, τα δύο αγόρια, ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης, αποφάσισαν να βασιλεύουν εναλλακτικά, κατά ένα χρόνο το καθένα τους.

Τον πρώτο χρόνο βασίλεψε ο Ετεοκλής, αλλά όταν ήρθε η ώρα να παραδώσει την εξουσία στον αδελφό του, δεν το έκανε και ο Πολυνείκης τότε πήγε στο Άργος, πήρε τους Αργείους συμμάχους του και επιτέθηκε εναντίον της Θήβας. Σε μονομαχία μεταξύ τους αλληλοσκοτώθηκαν τα δύο αδέλφια και τότε την εξουσία πήρε ο Κρέων, αδελφός της μητέρας τους Ιοκάστης. Αυτός διέταξε να θάψουν με τιμές τον υπερασπιστή της Θήβας, τον Ετεοκλή, αλλά να αφήσουν άταφο, τον Πολυνείκη. Όμως, η αδελφή τους Αντιγόνη έκρινε πως η απόφαση του Κρέοντα ήταν ενάντια στους θείους νόμους, και ζήτησε από την αδελφή της Ισμήνη να την βοηθήσει να θάψουν τον νεκρό αδελφό τους, το πτώμα του οποίου βρισκόταν έξω από τα τείχη της πόλης.

Όταν η Ισμήνη αρνήθηκε να βοηθήσει, λέγοντας πως οι πολίτες δεν πρέπει να παραβαίνουν τους νόμους της πολιτείας, ούτε και οι γυναίκες να πηγαίνουν ενάντια στους άντρες, η Αντιγόνη αποφάσισε να θάψει τον αδερφό της μόνη της, πράγμα που έκανε.

Τελικά όμως την έπιασαν οι φύλακες και την οδήγησαν στον Κρέοντα, ο οποίος δεν δίσταξε να την καταδικάσει σε θάνατο, κλείνοντάς την ζωντανή σε μια σπηλιά.
Ο Αίμονας, γιος του Κρέοντα, και μνηστήρας της Αντιγόνης, όταν έμαθε το νέο για την καταδίκη της Αντιγόνης, συμβούλεψε τον πατέρα του πως οι πολίτες της Θήβας θορυβήθηκαν για την σκληρή απόφαση του βασιλιά, και τον ικέτεψε να ανακαλέσει την απόφασή του.
Ο Κρέων αρνήθηκε να το κάνει, και κατηγόρησε τον γιο του πως γινότααν υποχείριο μιας γυναίκας. Απελπισμένος ο Αίμων αποχώρησε από την σκηνή, λέγοντας πως ο θάνατος της Αντιγόνης θα προκαλέσει το θάνατο και κάποιου άλλου.

Όταν ο τυφλός μάντης Τειρεσίας έμαθε τα νέα, επισκέφθηκε τον Κρέοντα, και τον προειδοποίησε πως η Θήβα απειλείται από μίασμα, λόγω της απόφασής του να μείνει άταφο το πτώμα του Πολυνείκη, και της καταδίκης της Αντιγόνης σε αργό θάνατο.

Στην αρχή ο Κρέων ήρθε σε αντιδικία με τον Τειρεσία, όταν όμως εκείνος, σαν μάντης που ήταν, του είπε πως και ο ίδιος ο Κρέων θα θρηνήσει τον θάνατο δικών του, αφού είχε παραβεί τους θείους νόμους, ο Κρέων βρέθηκε σε δύσκολη θέση. Επειδή δε στο παρελθόν οι προφητείες του Τειρεσία είχαν επαληθευθεί, έκρινε πως έπρεπε να συμμορφωθεί με τις υποδείξεις του Τειρεσία, δηλαδή να θάψει τον Πολυνείκη και να αφήσει ελεύθερη την Αντιγόνη.

Ήταν όμως αργά. Μετά την ταφή του Πολυνείκη, όταν πήγε στην σπηλιά όπου είχαν κλείσει τη Αντιγόνη την βρήκε κρεμασμένη, και τον Αίμονα να την αγκαλιάζει. Ο Αίμων, μόλις είδε τον πατέρα του όρμησε να τον σκοτώσει, αλλά τελικά έστρεψε το σπαθί του στο ίδιο του το σώμα και αυτοκτόνησε.
Όταν η Ερυδίκη, γυναίκα του Κρέοντα, έμαθε το τραγικό νέο, αποσύρθηκε στο παλάτι και αυτοκτόνησε. Καταβεβλημένος από το πλήγματα της μοίρας ο Κρέων ζήτησε από τους συνοδούς του να τον οδηγήσουν στο παλάτι, εκεί να θρηνήσει την κακοδαιμονία του.
Η τραγωδία κλείνει με τα ακόλουθα λόγια του Χορού:

«Και πολύ πιο πάνω απ’ όλα η φρόνηση/ είναι της ευδαιμονίας το πρώτο,/
και στα θεία δεν πρέπει ν’ ασεβεί κανείς./ Τα μεγάλα λόγια τους οι αλαζόνες/
με μεγάλα τα πληρώνουνε χτυπήματα,/ για να βάλουν στα γεράματά τους γνώση».

ΣΥΜΒΟΛΟ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΣΤΑ ΤΥΡΑΝΝΙΚΑ ΚΑΘΕΣΤΩΤΑ Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ

Στην τραγωδία του «Αντιγόνη» ο Σοφοκλής θέτει τους Αθηναίους στα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα αντιμέτωπους με ένα δίλημμα που έχει πολιτικές, αλλά και ηθικές διαστάσεις, το οποίο φέρνει σε αντιπαράθεση δύο πρόσωπα, τον Κρέοντα και την Αντιγόνη, καθένα από τα οποία υπερασπίζεται με αδιάλλακτη αποφασιστικότητα μια διαφορετική, αλλά ορθή από τη σκοπιά του, θέση.

Από τη μια έχουμε τον Κρέοντα, βασιλιά της Θήβας, ο οποίος έβγαλε έναν νόμο όπως οι καθιερωμένες ταφικές τελετές να μην ισχύσουν στην περίπτωση του Πολυνείκη, ο θάνατος του οποίου επήλθε ως αποτέλεσμα μιας πράξης προδοσίας κατά της ίδιας της πατρίδας του. Ως βασιλιάς ο Κρέων έχει την αντίληψη ότι καθορίζει τους νόμους της πόλης, και ως εκ τούτου περιμένει την τήρησή τους από όλους τους πολίτες. Στην περίπτωσή του το θέλγητρο της εξουσίας αποδεικνύεται ισχυρότερο από το πατρικό φίλτρο, αφού οι εκκλήσεις του γιου του Αίμονα για αναθεώρηση της απόφασής του να καταδικάσει την Αντιγόνη σε θάνατο τον άφησαν ασυγκίνητο.

Από την άλλη έχουμε την Αντιγόνη, αδερφή του Ετεοκλή, του Πολυνείκη και της Ισμήνης. Ο Σοφοκλής παρουσιάζει την Αντιγόνη ως πρόσωπο που πάνω από το νόμο της πολιτείας τοποθετεί τον εθιμικό, άγραφο νόμο, και θέτει τους οικογενειακούς δεσμούς πάνω από την αναγνώριση της εξουσίας του βασιλιά.
Θα μπορούσαμε να πούμε πως μέχρι ένα βαθμό οι θέσεις του Κρέοντα και της Αντιγόνης είναι ορθές. Στην περίπτωση του Κρέοντα μπορούμε να αναγνωρίσουμε την αξίωσή του οι πολίτες να σέβονται και να τηρούν τους νόμους που θεσπίζει, ως ο ανώτατος άρχοντας της πόλης. Όταν ο κάθε πολίτης κρίνει και αξιολογεί τους νόμους με τα δικά του κριτήρια, και αποφασίζει αυτόβουλα αν θα τους τηρήσει ή όχι, τότε η πολιτεία ολισθαίνει σε αναρχία.

Από την πλευρά της η Αντιγόνη νιώθει επιτακτική την ανάγκη να τελέσει τις ταφικές τελετουργίες, γιατί χωρίς αυτές, σύμφωνα με τις θρησκευτικές παραδόσεις της εποχής εκείνης, η ψυχή του αδερφού της Πολυνείκη θα περιφερόταν στη γη χωρίς ανάπαυση. Με αυτό το σκεπτικό είμαι της γνώμης πως οι Αθηναίοι που παρακολουθούσαν τις παραστάσεις της τραγωδίας «Αντιγόνη» έδιναν στην ομώνυμη ηρωίδα του δράματος το δίκαιο, και το άδικο στον Κρέοντα.
Θα έλεγα όμως πως είναι και ένας άλλος λόγος, ίσως ισχυρότερος, για τον οποίο οι Αθηναίοι πολίτες δεν πείθονταν από το επιχείρημα της έννομης τάξης που πρόβαλε ο Κρέων.

Στον διάλογο μεταξύ του Αίμονα και του πατέρα του Κρέοντα, ο Αίμων έκανε γνωστό στον Κρέοντα πως ο λαός της Θήβας ήταν ενάντιος στην καταδίκη της Αντιγόνης σε θάνατο. Στην στιχομυθία αυτή ο Κρέων έκανε τις ακόλουθες ερωτήσεις στις διαδοχικές συμβουλές του γιου του:

– Και λοιπόν μια πόλη θα ορίσει εμένα τι έχω να διατάζω;
– Γι’ άλλον, κι όχι για μένα πρέπει λοιπόν να κυβερνώ τη χώρα;
– Ώστε δε θεωρείται η πόλη εκείνου που είναι ο άρχοντάς της;
Όταν λάβουμε υπόψη πως το πολίτευμα της Αθήνας την εποχή που παίχθηκε η τραγωδία «Αντιγόνη» ήταν δημοκρατικό, και ότι οι αποφάσεις, και οι νόμοι, καθορίζονταν με δημοκρατικές διαδικασίες, αντιλαμβανόμαστε πως ένας από τους κύριους στόχους του Σοφοκλή ήταν να κάνει τους Αθναίους να συνειδητοποιήσουν πόσο τυχεροί ήταν που είχαν απαλλαχθεί από τυράννους του παρελθόντος του τύπου του Κρέοντα.

Με το υψηλό της ήθος, και την αυτοθυσία της για την υπεράσπιση των δίκαιων πεποιθήσεών της, η Αντιγόνη έχει αναχθεί σε αιώνιο σύμβολο αντίστασης σε κάθε μορφή αυθαίρετης και τυραννικής εξουσίας, αλλά και για το σεβασμό του εθιμικού νόμου.