ΙΔΙΩΜΑΤΙΣΜΟΙ είναι τα γλωσσικά στοιχεία τα οποία αναφέρονται σε γλωσσικά ιδιώματα ή διαλέκτους της ελληνικής γλώσσας. Δηλαδή, οι λέξεις εκείνες που δεν ανήκουν στην κοινή γλώσσα των Ελλήνων, αλλά συνηθίζονται σε ένα ή περισσότερα ιδιώματα –στις τοπικός γλώσσες- λέγονται και είναι ιδιωματικές λέξεις και αποτελούν τους λεγόμενους ιδιωματισμούς.
Ας πάρουμε μερικά παραδείγματα: Με δίνεις ένα μήλο; Αυτό στην κοινή λαλιά των Ελλήνων λέγεται: Μού δίνεις ένα μήλο; Λένε πολλοί το πιδί αντί το κοινό παιδί. Ας δούμε κι ένα σύντομο διάλογο:
– Μαμά θέλω να γίνω σταρ!
– Ιμένα δεν μι νιάζ’ αν γίνς και κριθάρ!
Εδώ η απάντηση της μαμάς έχει στοιχεία διαλεκτικά και αυτά συνηθίζονται σε διάφορα ιδιώματα και δεν είναι κοινά σε όλους τους Έλληνες, αν και καταλαβαίνουμε εδώ τον ιδιαίτερο λόγο για τον οποίο χρησιμοποιήθηκαν. Εδώ πλέον έγιναν αστείο –και μάλιστα καλό- αλλά στον κοινό μας λόγο τέτοιοι ιδιωματισμοί δεν έχουν θέση, δεν λέγονται και ούτε γράφονται σε επίσημα κείμενα.
ΙΔΙΩΤΙΣΜΟΙ είναι ιδιαίτερες φράσεις με ιδιαίτερη έκφραση που συνήθως έχουν μια μεταφορική σημασία. Οι ιδιωτισμοί ακούγονται πολύ στη γλώσσα μας και σαν καθημερινή μας ομιλία και αποτελούν έναν ιδιαίτερο εκφραστικό μας πλούτο.
Οι ιδιωτισμοί είναι πολλών ειδών. Πολλοί γίνονται με την επανάληψη της ίδιας λέξης (όσα όσα) ή της όμοιας (συχνά πυκνά) ή συνώνυμης (μαλλιά κουβάρια) ή αντιθέτως (πάνω-κάτω). Άλλοτε ενώνονται με το και ή το για (μόνο και μόνο, πέρα για πέρα).
ΚΟΙΝΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΙΔΙΩΤΙΣΜΟΙ
Παραδείγματα: 1) Θα έρθεις θέλεις δεν θέλεις. 2) Τι κάνουμε: Δουλειά και τίποτε άλλο. 3) Ο γιος σου, να παιδί μάλαμα. 4) Για καλό και για κακό πάρε το παλτό σου. 5) Αυτή εδώ μέσα, παίρνει και δίνει. 6) Όλα θα διορθωθούν με τον καιρό και αγάλι αγάλι. 7) Ξέρει το μάθημα απ’ έξω και ανακατωτά. 8) Τον κυνηγούν θεοί και δαίμονες. 9) Το οδήγημα μέσα στα βουνά ήταν φόβος και τρόμος. 10) Η Μαρία έμεινε έρημη και μοναχή. 11) Ο δάσκαλός του είναι καλός και άξιος. 12) Του έδωσα χρήματα δανεικά και αγύριστα. 13) Είναι γέννημα και θρέμμα Μελβουρνιώτης. 14) Γλίστρησε και έπεσε φαρδιά πλατιά. 15) Του είπε ορθά κοφτά την αλήθεια. 16) Κουτσά στραβά συνεννοήθηκε. 17) Βρέχει κάθε λίγο και λιγάκι. 18) Αργά ή γρήγορα, θα το καταλάβει.
ΜΕΡΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Τον παραπάνω κατάλογο μπορείτε να τον συνεχίσετε μόνοι σας.
Πολλαπλούς ιδιωτισμούς έχει η γλώσσα μας και με αυτούς μένει πάντα ζωντανή και πολύ εκφραστική. Είναι σωστό όμως να γίνεται μια διάκριση μεταξύ ιδιωματισμών και ιδιωτισμών. Επίσης, να σημειώσουμε ότι στο φραστικό πλούτο της γλώσσας μας υπάρχουν και άλλα εκφραστικά μέσα:
Α) Οι παροιμιακές μας φράσεις όπως: 1) σιγανό ποτάμι, 2) μια τρύπα στο νερό, 3) έξω από τα δόντια, 4) τρεις κι ο κούκος, 5) για ψύλλου πήδημα.
Β) Οι παροιμίες όπως παπούτσι από τον τόπο σου κι ας είναι μπαλωμένο ή ράβε ξήλωνε δουλειά να μη σου λείπει και πάμπολλες άλλες.
Γ) Τα γνωμικά που συνήθως φανερώνουν μια πρακτική αλήθεια. 1) Άνθρωπος αγράμματος ξύλο απελέκητο, 2) η φτώχεια θέλει καλοπέραση, 3) άκουγε πολλά και λέγε λίγα, 4) το αίμα νερό δεν γίνεται κ.ά.
Δ) Φράσεις από τη λογοτεχνία μας: 1) του κύκλου τα γυρίσματα (Ερωτόκριτος). 2) Για δες καιρό που διάλεξε ο Χάρος να με πάρει, τώρα που ανθίζουν τα κλωνιά και βγάζει η γης χορτάρι (δημοτικό). 3) Πάντ’ ανοιχτά, πάντ’ άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μας (Σολωμός). 4) Πώς με θωρείς ακίνητος; Πού τρέχει ο λογισμός σου; (Βαλαωρίτης). 5) Πάντα στο νου σου να έχεις την Ιθάκη (Καβάφης) και τόσες άλλες.
ΛΟΓΙΟΙ ΙΔΙΩΤΙΣΜΟΙ
Από τη λόγια παράδοσή μας έχουμε πάμπολλους ιδιωτισμούς: 1) Υπέρ βωμών και εστιών. 2) Εκφράσεις: Κατ’ αρχήν, εκ των προτέρων, εκ των υστέρων, εξ όψεως, κατ’ εξοχήν, επί τη λήξει, κ.ά. 3) έτερον εκάτερον. 4) βίος αβίωτος. 5) μηδέν άγαν = τίποτε υπέρ το μέτρον. 6) εκ των ων ουκ άνευ = απολύτως απαραίτητος ή είναι αναγκαία προϋπόθεση. 7) το μεν πνεύμα πρόθυμον, η δε σαρξ ασθενής. 8) σπεύδε βραδέως = περπάτα χωρίς βιασύνη και με σύνεση (Πυθαγόρας). 9) ελεώ θεού – με τη θέληση και την προστασία του θεού. 10) γνώθι σαυτόν = γνώρισε τον εαυτό σου.
ΣΗΜΕΡΙΝΕΣ ΛΑΪΚΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ
Οι λόγιοι ιδιωτισμοί μας λέγονται και γράφονται μέχρι σήμερα. Όταν όμως το κοινό είναι «ολιγογράμματο» -που μας λένε στη Μελβούρνη- μπορούμε να χρησιμοποιούμε ισοδύναμες εκφράσεις όπως: 1) συν τω χρόνω = με τον καιρό. 2) άπαξ δια παντός = μια για πάντα. 3) εν πρώτοις = πρώτα πρώτα. 4) εν αντιθέσει = αντίθετα. 5) εν συνεχεία = στη συνέχεια. 6) εν πάσει περιπτώσει = όπως και να είναι. 7) ούτως ειπείν = να πούμε. 8) για παν ενδεχόμενο = για καλό και για κακό. 9) προς τούτοις = κοντά σ’ αυτά ή ακόμη. 10) εν όλω = όλα όλα.
Μάλλον ή ήττον -λίγο-πολύ- αυτά είχα για σας σήμερα.
